Wspomnienia - wraz z kompletną bibliografią Autora

Opis książki:

Przełom dziewiętnastego i dwudziestego wieku przyniósł falę krytyki istniejących wówczas stosunków społeczno-gospodarczych i ich wolnorynkowego uzasadnienia. Towarzyszył jej rozwój nowych teorii politycznych, odchodzących od założeń państwa "nocnego stróża” i haseł absolutnej wolności. Opowiadały się one za interwencjonizmem i głosiły potrzebę równości społecznej, która wymaga realizacji nawet za cenę uszczerbku dla wolności, a osiągana jest za pomocą korygujących działań państwa. Pomoc dla biedniejszych warstw społecznych uznano za jedną z podstawowych funkcji państwa.

Znamienne, że rozbudowane koncepcje interwencjonistyczne powstały w Niemczech pod koniec XIX wieku. Podejmując konkurencję polityczną z Wielką Brytanią, Niemcy potrzebowały zwiększyć wpływ państwa na gospodarkę. Dlatego właśnie tam najwcześniej odrzucono zasady ekonomii klasycznej i uznano wytwórczy charakter działalności państwa. Niestety, tą samą drogą podążył szybko cały gospodarczy świat. Uzasadnienie dla konieczności podejmowania działań interwencyjnych przez rząd – nawet w mateczniku kapitalizmu, jakim były Stany Zjednoczone – stanowił szok wywołany Wielkim Kryzysem z roku 1929. Mimo, że jak wykazał Milton Friedman, rozmiar zapaści gospodarczej nie był wcale wywołany nadmiarem wolnego rynku, tylko jego ograniczeniem przez System Rezerwy Federalnej oraz działaniami i zaniechaniami jego urzędników, winą za wszelkie zło obarczono wolny rynek.

Po II Wojnie Światowej praktyka gospodarcza większości państw została ostatecznie zdominowana przez teorię interwencjonizmu, której patronował John Keynes. Najbardziej istotnym elementem myśli Keynesa było wskazanie celowości znacznego poszerzenia zakresu oddziaływania państwa na gospodarkę i jej kontrolowania przez administrację publiczną oraz odrzucenie prawa Saya i oparcie teorii ekonomii na, uznanej za jedną z "pierwszych zasad” ekonomii, zasadzie efektywnego popytu. Jednakże dla uzyskania odpowiedniego efektu, Keynes prawo Saya najpierw zniekształcił, żeby móc je łatwiej "odrzucić”. Jak pisze Nelson Hultberg "zmajstrował kukłę, którą potem znokautował”. Say głosił, że produkcja jest przyczyną konsumpcji, a nie na odwrót, w tym sensie, że najpierw muszę coś wyprodukować bym mógł stać się konsumentem innych towarów o wartości równej tych wyprodukowanych przeze mnie. Jeśli jestem producentem zboża, to wartość wyprodukowanego przeze mnie zboża określa mają "wartość” jako konsumenta usług transportowych, ubrań, czy rozrywki. Prawo to rozpatrywane łącznie z teorią pieniądza i kredytu Ludwiga von Misesa ujawnia, że rozumowanie Keynesa o możliwości wywoływania wzrostu gospodarczego poprzez wpompowywanie w gospodarkę pieniądza, którego ilość przekracza wzrost siły nabywczej ludzi, jest całkowicie błędne, gdyż ceny towarów i usług wzrosną proporcjonalnie do wzrostu podaży pieniądza, co skutecznie zneutralizuje efekt zwiększenia ilości pieniędzy w obiegu. Ale Keynes w roku 1914 jako redaktor naczelny Economic Journal rozprawił się krytycznie z wydanym dwa lata wcześniej w Niemczech Traktatem o pieniądzu i kredycie von Misesa nie znając istoty tej książki (sic!!!) Dopiero po latach przyznał bowiem, że "po niemiecku rozumiem dobrze tylko to, co już wiem, dlatego nowe idee przedstawiane w tym języku są mi raczej niedostępne, ze względu na barierę językową”. A jako że idee von Misesa były nowe, to Keynes dyskredytował je, choć "były mu raczej niedostępne z uwagi na barierę językową”. W taki oto, dość hucpiarski sposób wykuwała się nowa teoria, która miała jednak duży popyt ze strony polityków marzących o zwiększeniu zakresu własnej władzy oraz makro ekonomistów, którzy, podobnie jak Keynes szybko zrozumieli, że za jej sprawą będą mogli się łatwiej dostać na salony władzy. Tym pierwszym trudno się zresztą dziwić. Dzięki niej mogli zawłaszczyć nowy obszar aktywności, wejść na pole dotąd dla działalności państwa, a więc i ich samych, zastrzeżone. W ten sposób rozszerzał się zakres ich uprawnień i możliwości. Działania, które kiedyś musiałyby spotkać się z naganą otrzymały powszechne przyzwolenie. Dla większości polityków nowa teoria okazała się przysłowiową "gwiazdką z nieba”. Ekonomiści także poczuli się bardziej potrzebni. Wolny rynek mógł bowiem obejść się bez ich wielkiego udziału. Interwencjonizm, z natury o wiele bardziej skomplikowany, stwarzał większe możliwości budowania nowych modeli, tabel i wykresów. Ich biegłość w manipulowaniu globalnym popytem była politykom tak samo potrzebna jak afrykańskim wodzom potrzebni byli czarownicy – zaklinacze deszczu.

Ciężar walki z interwencjonizmem państwowym wzięli wówczas na siebie właśnie Ludwig von Mises – z którego pracami tak nieelegancko obszedł się John Keynes – i Friedrich August von Hayek. Byli to ekonomiści z uniwersytetu w Wiedniu, którzy na własnej skórze zdążyli przed drugą wojną światową poznać smak etatyzmu. Uciekając przed faszyzmem schronili się najpierw w Szwajcarii, a następnie w Stanach Zjednoczonych. Stworzyli tak zwaną szkołę austriacką w ekonomii. George H. Nash utrzymuje, że ich emigracja z Europy Środkowej była rozstrzygającym wydarzeniem w intelektualnej historii naszych czasów. Wypada zgodzić się z tym twierdzeniem, gdyż wkładu, jaki wnieśli oni w rozwój liberalnej filozofii wolności rzeczywiście nie sposób przecenić. W roku 1949 ukazała się książka Mises’a Human Action. Seymour E. Harris nazwał ją "Manifestem Kapitalistycznym”.

Mises bronił tradycyjnego kapitalizmu wolnorynkowego i jego podstaw filozoficznych przed atakami zwolenników interwencjonizmu państwowego. Jego zdaniem "interwencjonizm nie jest systemem ekonomicznym, to znaczy nie jest metodą umożliwiającą ludziom osiąganie celów gospodarczych. Jest on zaledwie zbiorem procedur utrudniających funkcjonowanie gospodarki rynkowej, a w rezultacie niszczących ją. Przeszkadza on produkcji i ogranicza możliwości zaspokajania potrzeb. Nie czyni on ludzi bogatszymi, lecz biedniejszymi”. Oczywiście, działania interwencjonistyczne państwa mogą poprawić na jakiś czas sytuację wybranej grupy społecznej, jednak zawsze dzieje się to kosztem innych grup i jednostek. Wbrew twierdzeniom zwolenników interwencjonizmu państwowego zwalczających podstawowe zasady kapitalizmu, to nie partykularne interesy różnych grup społecznych wymagają gospodarki wolnorynkowej, ale dobro ogółu. To nie prawda, że zwolennicy gospodarki wolnorynkowej są obrońcami egoistycznych interesów bogatych – pisał von Mises. To właśnie partykularne interesy przedsiębiorców nie dających sobie rady z zaspakajaniem potrzeb konsumentów, domagają się interwencjonizmu w obronie przed konkurencją bardziej wydajnych i aktywnych ludzi. Gdyby działania interwencyjne państwa nie kończyły się korektą cen rynkowych, cały ten interwencjonizm nie miałby najmniejszego sensu. Jest on podejmowany po to właśnie, aby skorygować rezultaty rynkowego prawa popytu i podaży i poprawić pozycję tych, którym działanie tego prawa nie przynosi satysfakcjonujących rezultatów. Zostają oni w jakiś sposób przez państwo uprzywilejowani. A przecież różne przywileje mają wartość tylko wtedy, gdy przynoszą korzyść jakiejś mniejszości, a tracą ją, gdy stają się ogólnodostępne. Poszczególne działania interwencjonistyczne są więc korzystne dla wąskich grup beneficjantów. Dlatego państwo musi podejmować dużo działań interwencjonistycznych, żeby zaspokoić interesy jak najwięcej grup. Każda z tych grup coś zyskuje w wyniku jakiegoś działania państwa, lecz traci w wyniku innych działań, które uprzywilejowują inne grupy.

Mises rozpatrywał poczynania interwencjonistyczne nie tylko z punktu widzenia ich skutków ekonomicznych dla gospodarki, ale także z punktu widzenia ich skutków politycznych dla demokracji. "Według idei tkwiącej u podstaw władzy reprezentacyjnej, członkowie parlamentu mają reprezentować cały naród, a nie poszczególne regiony, czy partykularne interesy grup wyborców”. Jednak "parlamenty krajów interwencjonistycznych całkowicie odbiegają od tego ideału (...) Każda zaproponowana ustawa i każdy przedsięwzięty krok wykonawczy osądzane są przez polityków jedną miarą: co to daje moim wyborcom i grupom nacisku, od których zależę?” W ten sposób "interwencjonizm przeistoczył rząd parlamentarny w rząd lobbystyczny”. Mises twierdził także, że podejmowanie działań interwencjonistycznych w imię utrzymania stałego poziomu zatrudnienia dla podtrzymania niezbędnego poziomu popytu jest bezsensowne ekonomicznie. Wydatki rządowe mogą co najmniej stworzyć "inne” miejsca pracy, ale nie "dodatkowe” miejsca pracy, gdyż rząd dostarczając funduszy potrzebnych do stworzenia jakichś miejsc pracy poprzez opodatkowanie obywateli lub pożyczki publiczne "z jednej strony znosi tyle miejsc pracy, ile tworzy z drugiej”. Mises uważał, że "interwencjoniści nie podchodzą do studiów nad sprawami ekonomicznymi z naukową bezstronnością. Większość z nich kieruje się zawistnym oburzeniem na tych, których dochody są większe niż ich własne. Ta stronniczość uniemożliwia im dostrzeżenie spraw takimi, jakimi one naprawdę są. (...) W oczach interwencjonistów już samo istnienie zysków jest godne potępienia. Mówią o zysku, ale nie zajmują się wcale jego niezbędnym przeciwieństwem, czyli stratą. Nie potrafią zrozumieć, że zyski i straty to instrumenty, dzięki którym konsumenci trzymają mocno w ryzach wszystkie działania przedsiębiorców”. To właśnie mechanizm zysku i strat ponoszonych przez przedsiębiorców czyni z konsumentów, których rynek nie może zmusić do wybierania dó i usług dostarczanych przez określonego przedsiębiorcę, najwyższym arbitrem w stosunku do tych przedsiębiorców. Jednocześnie mechanizm zysku i straty "odbiera materialne czynniki produkcji z rąk niewydajnych i oddaje je w ręce bardziej wydajnych”.

Wobec takiej potęgi faktów zastanawiające jest, zdaniem Misesa, dlaczego zwolennicy interwencjonizmu z takim uporem tkwią przy swoich przekonaniach. Odpowiedzi na to pytanie szukał autor Human Action w ludzkiej psychice. Podkreślał, że źródłem cierpienia wielu ludzi jest to, iż sprawy nie zawsze toczą się po ich myśli. Człowiek rodzi się jako aspołeczne, egoistyczne stworzenie i dopiero z czasem uczy się, że jego wola i potrzeby nie są jedynymi na świecie i by zaspakajać swoje zachcianki musi budować consnesus z innymi ludźmi. Niektórym to się jednak bardzo nie podoba. Uważają oni, że zasługują na więcej niż otrzymują. Społeczeństwo nie spełnia ich oczekiwań. Każdy dzień przynosi takiemu "zarozumialcowi” kolejne rozczarowania. W ich efekcie ucieka on w marzenia o świecie, w którym liczy się tylko jego własna wola. "W tym sekretnym świecie neurotyk staje się dyktatorem”. W swoim umyśle uzurpuje sobie prawo bycia władcą absolutnym i decydowania o wyborach innych ludzi. "Psychiatrzy określiliby jego stan jako megalomanię”. Oczywiście w państwie demokratycznego kapitalizmu, które kieruje się zasadami gospodarki rynkowej, wola takiego neurotyka nie ma szans na realizację. Stąd jego poparcie dla państwa – dyktatora, które zrealizować ma jego neurotyczne marzenia o świecie ułożonym według jego własnego planu. Opozycja wobec wolnego rynku "nie jest więc rezultatem rozumowania, ale patologicznego nastawienia umysłowego – urazy i neurotycznego zaburzenia, które można nazwać kompleksem Fouriera”. Zwolennicy interwencjonizmu to ludzie, którym się nie powiodło w świecie konkurencji wolnorynkowej, tak, jakby sobie tego życzyli. Uciekają więc do "zbawczego kłamstwa” interwencjonizmu, które pociesza ich za przeszłe niepowodzenia i tworzy iluzje przyszłych sukcesów. Dzięki niemu znajdują uzasadnienie swoich niepowodzeń, za które mogą obwinić niedoskonałe społeczeństwo. "Neurotyk nie odstępuje więc od swojego "zbawczego kłamstwa” i kiedy musi wybierać między nim i logiką, woli poświęcić logikę”.

Znamienne wydaje się, że przed intelektualnym dorobkiem Misesa głowę pochylali także Jego ideowi przeciwnicy. Zdaniem Oskara Lange, nawet "socjaliści powinni być wdzięczni profesorowi Misesowi, który w ich sprawie odegrał rolę advocatus diaboli. Wyzwaniem swoim zmusił ich bowiem do zrozumienia całej doniosłości zagadnienia rachunku ekonomicznego w gospodarce socjalistycznej (...) W wielkiej hali Centralnego Urzędu Planowania w państwie socjalistycznym posąg profesora Misesa powinien stanąć jako dowód wdzięczności za wyświadczoną przez niego wielką przysługę (...) Obawiam się tylko, że profesor Mises byłby niezbyt zachwycony tego rodzaju dowodem należnej mu słusznie wdzięczności”.

Dzisiejsi wyznawcy Misesa lubują się w podkreślaniu Jego przewag nad Adamem Smithem. Ale to trochę tak, jakby dzisiejsi fizycy dziwowali się, że Newton nie zbudował od razu rakiety. Choć liczne spostrzeżenia Misesa wydają się bardziej dojrzałe od tych, które wcześniej wygłaszał autor Bogactwa narodów, to zaryzykuję tezę, iż bez prac Genialnego Szkota, jak nazywają Smitha niektórzy historycy, mogłoby nie być tak znamienitych prac Genialnego Austriaka –jak należy nazwać Misesa.

W uznaniu dla Jego dorobku, w nieustającym oczekiwaniu na zapowiedziane przez Instytut Misesa polskie wydanie Human Action, mocno ściskając kciuki za sukces tego edytorskiego przedsięwzięcia, gorąco polecam, póki co, Autobiografię – szczególnie autorom polskiej wersji edytora Word z firmy Microsoft, żeby nie zmieniał automatycznie "Misesa” na "Milesa”.

Robert Gwiazdowski

Książka "Wspomnienia - wraz z kompletną bibliografią Autora" - Ludwig von Mises - oprawa twarda - Wydawnictwo Fijorr Publishing. Książka posiada 224 stron i została wydana w 2007 r. Cena 25.52 zł. Zapraszamy na zakupy!