Wędrówka i etnogeneza w starożytności i w średniowieczu

Opis książki:

Od wieków powstawanie ludów i narodów w popularnych wyobrażeniach kojarzono, i kojarzy się nadal, z wędrówką, opuszczeniem dawnej ojczyzny i osiedleniem się na nowej ziemi. Nawet ludność uchodząca za odwiecznych mieszkańców swoich ziem, dochodziła do świadomości własnej tożsamości dopiero pod wpływem kontaktu z przybyszami z obcych stron, którzy w rezultacie wędrówki przybywali na jej terytorium. Wędrówka i narodziny ludów to pojęcia powiązane nie tylko w opinii potocznej, przyciągają one także uwagę nowożytnych uczonych, zarówno historyków i archeologów, jak i socjologów. Tam jednak, gdzie brak obfitych danych źródłowych, a tak się rzecz ma w badaniach nad przemianami etnicznymi społeczeństw starożytnych i średniowiecznych, nietrudno popaść w zależność od wiedzy potocznej i formułować tezy naiwne i banalne. Ucieczkę przed tym niebezpieczeństwem zapewnia szersze spojrzenie na badane zjawiska, jednak odwoływanie się do lepiej poznanej rzeczywistości współczesnej jest także ryzykowne, grozi bowiem popadnięciem w anachronizm, analogie zaś z dawnych epok bywają słabo zbadane, a może raczej słabo znane specjalistom z innych dziedzin. Potrzeba bliższego kontaktu między uczonymi uprawiającymi badania na różnych obszarach historii starożytnej, średniowiecznej i archeologii nie jest postulatem nowym. Nasze dyscypliny, pa- radoksalnie, oddalają się od siebie w miarę doskonalenia metod badawczych, kolokwia specjalistyczne zaś zamykają się coraz częściej w tym samym, wąskim gronie fachowców. Kolegom z dziedzin sąsiednich pozostaje zatem wiedza z drugiej ręki, podręcznikowa i często nie całkiem aktualna. Ideą przyświecającą organizatorom XVII Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich było przekraczanie granic między specjalistycznymi podziałami, dlatego zagadnienie narodzin i przemian tożsamości etnicznej we wczesnych epokach postanowiliśmy dyskutować w gronie interdyscyplinarnym. Sympozjum zjazdowe łączące problematykę kilku epok, rzadko omawianą w jednym gronie, wypadało przygotować w trakcie bardziej szczegółowej i dłuższej dyskusji, na którą nie byłoby miejsca w czasie jednego zjazdowego popołudnia. W maju 2003 r. spotkali się zatem w Krakowie specjaliści kilku dyscyplin historycznych, by wysłuchać i omówić ok. 30 referatów na temat starożytnych oraz średniowiecznych migracji i przemian etnicznych. Efektem tego spotkania jest niniejszy tom, obejmujący teksty o dość zróżnicowanym charakterze. Dają one przegląd badań nad ważniejszymi przykładami migracji, które powodowały lub mogły powodować zmiany etniczne na obszarach Europy, części Azji i Afryki począwszy od dziejów Starożytnego Wschodu po okres przejścia od średniowiecza do epoki nowożytnej. Antycypując bardziej ogólną tematykę dyskusji zjazdowej, dołączamy do tych materiałów dwa artykuły dotyczące problematyki nowożytnej i najnowszej. W większości referatów na plan pierwszy wysunęła się problematyka wędrówek, zagadnienia etnogenezy rzadziej dochodziły do pełnego głosu. Nawet tam jednak, gdzie autorzy niewiele mówili na ich temat, porównanie z innymi wypowiedziami pozwala dostrzec odniesienie do kwestii etnicznych. Wędrówki, które nie przyniosły w efekcie pełnego wyodrębnienia się nowych ludów i narodów (np. migracja hellenistycznych Greków, ekspansja niemiecka na wschód, krucjaty i in.) skłaniają do postawienia pytania o warunki niezbędne dla powstania nowych grup etnicznych. Brak etnogenezy w pewnych przypadkach uświadamia, że efekty migracji mogły być różnorakie: umocnienie tożsamości istniejących ludów, zanik odrębności wędrujących, przemiany kulturowe bez efektów w sferze etnicznej. Mechanizmy zmieniały się w czasie, porównanie ponad epokami dowodzi pojawiania się już w starożytności zjawisk znanych z migracji nowożytnych, intensywność przemian etnicznych bywa różna w różnych okresach. Wnioski z analizy bogatego materiału zgromadzonego przez autorów tego tomu wymagają dłuższych i bardziej wnikliwych rozważań. Nawet jednak bez zagłębienia się w nie odniesiemy z lektury pożytek, poznając zmiany poglądów na temat wydarzeń przedstawianych w historiografii przez dziesiątki lat w stereotypowy, powszechnie ustalo ny sposób. Wędrówki i kształtowanie mapy etnicznej starożytnej Mezopotamii, Grecji i wczesnośredniowiecznych Bałkanów czy Rusi każą skorygować wiedzę, którą nabywaliśmy przed laty. Nie brakuje w publikowanych tekstach oryginalnych hipotez i propozycji, najważniejsze wydaje się jednak ukazanie bogactwa zjawisk zachodzących w różnych czasach i na różnych obszarach. Co prawda nie udało się pozyskać prac na niektóre, istotne tematy (jak np. wędrówka i geneza Indoeuropejczyków), jednak większość ważniejszych przykładów migracji i etnogenezy na terenach objętych cywilizacjami mającymi znaczenie dla Europy znalazła mniej lub bardziej obszerne omówienie w tomie. Nie dążyliśmy do uwzględnienia dalekich kultur Wschodu, Afryki czy odseparowanej od Starego Świata Ameryki przedkolumbijskiej. Nie wydaje się natomiast, by dla europejskiego archeologa i historyka nieistotne były zjawiska mające miejsce w Azji Środkowej i na Bliskim Wschodzie, w kręgu koczowników i muzułmanów. Jak dalece tamtejsze analogie mogą być pomocne przy interpretacji faktów z bliższego nam terenu, trudno przesądzać, jednak od rozpatrzenia takich możliwości nie można się uchylać, tym bardziej, że w historycznym piśmiennictwie nie brakuje wypowiedzi zestawiających zjawiska z pozoru bardzo odległe od siebie, jak np. aktywność wojowników germańskich i islamskich ghazich. Nie od dziś uwagę polskich badaczy przykuwa zagadnienie wędrówki i etnogenezy Słowian, zainteresowanie którym przybrało na sile zwłaszcza w ostatnim dziesięcioleciu. Wydaje się, że kwestie poruszane w trakcie konferencji w 2003 r. mogą przyczynić się do wzbogacenia rozważań na ten temat i należy się z tego tylko cieszyć. Jednak dyskusja toczona przed rokiem, nie omijając spraw słowiańskich, nie zawęziła się wyłącznie do nich, co więcej, przeważały kwestie szersze, czasami zresztą nie mniej kontrowersyjne. Być może odejście od sporu na jeden temat, posłuży z czasem do zbliżenia stanowisk allochtonistów i autochtoni stów. Przede wszystkim jednak wydaje się, że można liczyć na to, iż dyskusja nad problematyką etniczną w historii powszechnej, tak świetnie zapoczątkowana niegdyś dzięki pracom Benedykta Zientary, trwać będzie nadal wśród uczonych polskich, nasz tom zaś i obrady sympozjum Świt narodów nie tylko europejskich we wrześniu 2004 r. stanowić będą skromny przyczynek do kontynuowania tej dyskusji. Maciej Salamon Jerzy Strzelczyk

Książka "Wędrówka i etnogeneza w starożytności i w średniowieczu" - Maciej Salamon, Jerzy Strzelczyk (red.) - oprawa twarda - Wydawnictwo Historia Iagellonica.