W objęciach Wielkiego Brata. Sowieci w Polsce 1944-1993

Opis książki:

***

Publikacja "W objęciach »Wielkiego Brata«. Sowieci w Polsce 1944–1993” jest zbiorem artykułów, który porusza wiele zasygnalizowanych problemów dotyczących stosunków dwustronnych. Jest ona w znacznej mierze plonem konferencji zorganizowanej 30 listopada 2007 r. w gmachu Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego przez Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie. Tom uzupełniono zamówionymi artykułami monograficznymi.

Pierwsza część konferencji była poświęcona zagadnieniom, które wpłynęły na decyzje polityczne podjęte przez ZSRR w stosunku do Polski w trakcie II wojny światowej i po jej zakończeniu. Profesor Andrzej Nowak przedstawił imperialne tradycje Rosji i ich recepcję w Związku Radzieckim. Z dzisiejszej perspektywy państwo to zaczyna być postrzegane jako pierwsze "imperium nowego typu”, ukrywające swoją naturę imperialną za parawanem haseł samookreślenia narodów, tworzące krąg wewnętrzny i zewnętrzny. Profesor Paweł Wieczorkiewicz zanalizował natomiast politykę Józefa Stalina wobec państwa polskiego w okresie międzywojennym, w czasie pierwszej okupacji Kresów Wschodnich i zdobywania hegemonii na wschodzie Europy. Kwestia polska była rozpatrywana na Kremlu zawsze jako funkcja stosunków z Niemcami – podstawowego celu polityki radzieckiej w Europie.

W drugiej części konferencji prof. Andrzej Skrzypek dokonał analizy systemu, metod i zakresu podporządkowania politycznego Polski wobec ZSRR, prof. Roman Bäcker zaś zdefiniował modele podległości władz polskich wobec radzieckiego hegemona. Obaj uczeni położyli wyraźny akcent na zmianę charakteru relacji elit partyjno-państwowych po roku 1956 i stopniowej ewolucji w kierunku coraz szerszej autonomii, z zachowaniem kilku stałych elementów, aż do końca PRL.

Trzecia część konferencji poświęcona była zagadnieniom gospodarczym. Profesor Ryszard Sudziński przedstawił formy i skalę uzależnienia gospodarczego Polski od ZSRR w różnych okresach. Wiele nowych wniosków pociągnęło za sobą porównanie doświadczeń w tej dziedzinie innych krajów z bloku komunistycznego. Doktor Jacek Luszniewicz dokonał natomiast nie mniej interesującego porównania polskiego systemu gospodarczego z radzieckim modelem w czasach największego ich podobieństwa, tj. w okresie poprzedzającym październik 1956 r. Wyodrębnił trzy główne fazy adaptacyjne, przy czym każda z nich cechowała się istotnymi różnicami w stosunku do radzieckiego wzorca.

Podczas kolejnych etapów spotkania uczestnicy konferencji zapoznali się z tymi aspektami relacji polsko-radzieckich, które do dziś budzą emocje. Paweł Piotrowski przedstawił nieopracowane dotąd w sposób szczegółowy lokalizację, skład, uzbrojenie (w tym w broń jądrową) poszczególnych jednostek Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej i opisał proces ich wycofywania z terytorium Polski. Doktor Wojciech Kondusza opisał rzeczywistość pierwszych powojennych lat Legnicy, wybranej przez radzieckie władze wojskowe na siedzibę sztabu PGWAR. W ten sposób Legnica pojawiła się na wszystkich mapach wojskowych świata (także jako cel potencjalnego ataku), przede wszystkim zaś skutkowało to ograniczeniem suwerenności władz lokalnych i odciskało wyraźne piętno na życiu codziennym legniczan. Profesor Andrzej Paczkowski przedstawił ewolucję form współpracy między rodzimymi służbami bezpieczeństwa a radzieckimi (z wyłączeniem służb wojskowych), na których wzór i podobieństwo powstały. Niezależnie od epoki stałym elementem w tych stosunkach była nadrzędna rola służb ZSRR, wynikająca z układu sił w bloku komunistycznym oraz z możliwości technicznych i operacyjnych funkcjonariuszy z Łubianki. Doktor hab. Krzysztof Szwagrzyk przeanalizował liczebność, rozmieszczenie i możliwości decyzyjne radzieckich oficerów oddelegowanych do pracy w polskich służbach bezpieczeństwa, "cywilnych” i wojskowych w okresie ich szczególnej obecności i aktywności, tj. do 1957 r.

O zupełnie odmiennych doświadczeniach, i z innej perspektywy, mówiła prof. Wiktoria Śliwowska, która opisała kontakty między polskimi i radzieckimi uczonymi. Również w świecie nauki przełomowy okazał się rok 1956 – później indoktrynacja ograniczona była do wymaganego minimum, a zdaniem prof. Śliwowskiej relacje z inteligencją rosyjską miały szczery i serdeczny charakter. Profesor Jan Orłowski, analizując wzajemne oddziaływanie na siebie literatury polskiej i rosyjskiej, podkreślił fakt, że po okresie silnego, zinstytucjonalizowanego oddziaływania ideologicznego w czasach stalinowskich literatury radzieckiej (socrealistycznej) na kulturę polską w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych wystąpiło zjawisko odwrotne. Polskie książki i czasopisma, będące oknem na Zachód, były w ZSRR rozchwytywane, bez zachęty ze strony aparatu państwowego.

Ostatnią część konferencji poświęcono problemom stereotypów i uprzedzeń oraz ich genezie. Doktor Marcin Zaremba opisał traumatyczne doświadczenia: przejście frontu przez ziemie polskie i pierwsze lata pobytu Armii Czerwonej w Polsce. Sojusznicze z definicji wojska zachowywały się jak zdobywcy – ich szlak znaczyły grabieże, mordy i gwałty, pojawieniu się żołnierzy radzieckich towarzyszył strach. Profesor Jerzy Eisler opisał dwoisty charakter stosunku Polaków do "ludzi radzieckich” i ZSRR: poczucie zagrożenia, świadomość siły sąsiada, a jednocześnie pogardę dla jego osiągnięć, zarówno wykreowanych przez propagandę, jak i rzeczywistych. Prawdziwy stosunek społeczeństwa polskiego do ZSRR przejawiał się spontanicznie przy okazji różnych wydarzeń, np. podczas zawodów sportowych.

Mimo bogatego programu konferencji jej organizatorzy zdawali sobie sprawę z tego, jak wiele problemów musiało zostać pominiętych lub tylko zasygnalizowanych, chociażby z powodu ograniczeń czasowych. Dlatego też niniejszy tom uzupełniono zamówionymi artykułami monograficznymi. Profesor Piotr Zwierzchowski dokonał analizy wizerunków Rosjan i obywateli radzieckich wykreowanych w polskiej kinematografii. W okresie komunistycznym istniała zasadnicza trudność w przedstawieniu tych postaci, polegająca na tym, że w ramach dopuszczalnych przez cenzurę nie można było nadać im wiarygodności. Doktor Piotr Majewski opisał wpływ socrealizmu i radzieckiej myśli urbanistycznej na kształt architektury i przestrzeni publicznej stolicy odbudowywanej po wojnie. Ważnym elementem polityki nowych władz były działania na rzecz zmiany przestrzeni symbolicznej – budowa nowych pomników, powstanie Pałacu Kultury i Nauki, zaniechanie decyzji o odbudowie Zamku Królewskiego itd. Z kolei dr Adam Dziurok i dr Bohdan Musiał szczegółowo opisali proceder wywozu urządzeń przemysłowych (z których wiele przy okazji uległo zniszczeniu) przez Armię Czerwoną z Górnego Śląska. Najbardziej uprzemysłowione ziemie polskie były bardzo atrakcyjne dla radzieckiej gospodarki i zostały potraktowane na równi ze zdobytymi terytoriami niemieckimi – jako część reparacji wojennych. Władze polskie nie miały w tej sprawie, podobnie jak w wielu innych kwestiach, nic do powiedzenia.

Kolejne trzy opracowania poświęcono stosunkowi polskiego podziemia niepodległościowego do Rosjan, obywateli radzieckich i polityki ZSRR. Kazimierz Krajewski prześledził charakter i skalę obecności obywateli radzieckich w szeregach polskiej partyzantki. Trafiali do niej przede wszystkim dezerterzy i maruderzy z Armii Czerwonej oraz uciekinierzy z obozów jenieckich. Przekazywano ich zazwyczaj do partyzantki radzieckiej – niektórzy jednak z własnej woli i na własne ryzyko wiązali się ze sprawą polską. Elżbieta Kowalczyk zrelacjonowała zwalczanie podziemia polskiego na Kresach Północno-Wschodnich przez radzieckie struktury zarówno wojskowe, jak i aparatu bezpieczeństwa. Los tych wysuniętych oddziałów, przesądzony przez zbliżanie się Armii Czerwonej, stał się wkrótce udziałem całej polskiej partyzantki. Doktor Tomasz Łabuszewski zarysował natomiast problem dokumentowania zbrodni sowieckich w latach 1944–1945 przez AK-Nie-DSZ oraz wspólnie z Kazimierzem Krajewskim zamieścił opracowany przez Delegaturę Sił Zbrojnych na Kraj opis działalności rabunkowej i represyjnej wobec społeczeństwa polskiego, przeprowadzonych przez wojsko radzieckie i struktury bezpieczeństwa. Obraz wyłaniający się z tego dokumentu jest tym bardziej szokujący, że sami jego twórcy wiedzieli, że informacje docierające do nich stanowią jedynie wierzchołek góry lodowej.

Tom zamyka artykuł Wiktora Krzewickiego, w którym autor scharakteryzował przejawy i formy oporu mieszkańców Brzegu przeciwko stacjonującemu tam garnizonowi radzieckiemu.

Książka "W objęciach Wielkiego Brata. Sowieci w Polsce 1944-1993" - Konrad Rokicki, Sławomir Stępień (red.) - oprawa twarda - Wydawnictwo Instytut Pamięci Narodowej, IPN. Książka posiada 536 stron i została wydana w 2009 r.