Uroczystości milenijne 1966 roku

Opis książki:

Jedną z istotnych konsekwencji polskiego Października była zmiana stosunku władz PRL do Kościoła katolickiego. Z chwilą powrotu kardynała Stefana Wyszyńskiego z miejsca odosobnienia w Komańczy 28 października 1956 r. nastąpiło odejście od represyjnego modelu polityki wyznaniowej ukształtowanego w okresie stalinowskim. Już w pierwszych dniach listopada zebrała się Komisja Wspólna przedstawicieli rządu i Episkopatu Polski. W ciągu miesiąca przeanalizowała ona główne kwestie sporne oraz ustaliła sposoby realizacji postulatów strony kościelnej. 8 grudnia 1956 r. ukazał się komunikat Komisji, w którym przedstawiono wynegocjowane rozwiązania. Obejmowały one m.in.: uchylenie dekretu z 9 lutego 1953 r. o obsadzaniu stanowisk kościelnych i zastąpienie go nowym aktem prawnym opracowanym przez Komisję Wspólną; przywrócenie nauki religii w szkołach jako przedmiotu nadobowiązkowego; umożliwienie duchownym sprawowania opieki religijnej nad chorymi i więźniami; zgodę władz państwowych na objęcie urzędów przez pięciu nowych biskupów ustanowionych przez papieża na Ziemiach Zachodnich. W ślad za tym komunikatem ukazały się w grudniu zarządzenia i instrukcje ministrów zdrowia, oświaty oraz sprawiedliwości, regulujące w sposób formalny przyjęte ustalenia. Do diecezji rządzonych przez księży-patriotów powrócili przymusowo wysiedleni biskupi. 31 grudnia 1956 r. wydany został nowy, kompromisowy dekret o obsadzaniu stanowisk kościelnych. Jednak w ocenie nowego I sekretarza KC PZPR Władysława Gomuiki porozumienie z Kościołem było tylko czysto pragmatycznym rozejmem, wymuszonym przez październikowy ruch społeczny. Jego koniec miał nastąpić z chwilą ustabilizowania sytuacji w kraju. Dowodzi tego następujący fragment przemówienia Gomułki, wygłoszonego 5 czerwca 1957 r. na spotkaniu z aktywem partyjnym województwa poznańskiego: "Jeśli byliśmy zmuszeni pójść na pewien modus vivendi z Kościołem, na ustalenie pewnego porozumienia likwidującego, że tak powiem, stan wojny i różne zadrażnienia, likwidującego stan napięcia, to wypływało to z naszej sytuacji. Przez fakty nie przeskoczymy, z faktami trzeba się liczyć, z faktami liczymy się i daje to nam pewne pozytywne rezultaty" (podkreślenie moje A. D.)2. Tymczasem prymas Wyszyński opuścił Komańczę z precyzyjnie nakreślonym programem duszpasterskim, związanym z nadchodzącym Milenium Chrztu Polski. Jego realizacja rozpoczęta się odnowieniem Ślubów Narodu na Jasnej Górze, co nastąpiło 26 sierpnia 1956 r., a więc jeszcze przed uwolnieniem prymasa, choć ściśle według sformułowanych przez niego instrukcji. Pierwszy rok Wielkiej Nowenny zakończyło powtórzenie ślubów we wszystkich parafiach w Polsce 5 maja 1957 r. Data ta została później przez władze uznana za cezurę, po której Kościół rozpętać miał "ofensywę wojującego klerykalizmu". Każdy roczny etap Wielkiej Nowenny posiadał swój temat wiodący, wokół którego koncentrować się miała działalność duszpasterska. Temat na rok 1957/1958 brzmiał: "Wierność Bogu, Krzyżowi, Ewangelii Chrystusowej i Kościołowi Świętemu oraz jego pasterzom". Ważnymi elementami tej wielkiej akcji religijnej, której oczywistym celem było rozszerzenie zasięgu oraz utrwalenie i pogłębienie wiary katolickiej w społeczeństwie polskim, stały się: peregrynacja kopii obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej po wszystkich parafiach w kraju i masowe pielgrzymki na Jasną Górę. Tego rodzaju przedsięwzięcie szybko wzbudziło zaniepokojenie kierownictwa PZPR, które uważało je za ogromne zagrożenie ideologiczne i polityczne. Kontrakcja władz, mająca na celu ograniczenie wpływów Kościoła, została podjęta na dwóch podstawowych płaszczyznach: propagandowej i administracyjnej. Pierwsza polegała na ponownym nadaniu przytłaczającej części środków masowego przekazu, całkowicie zależnej od władz, jednoznacznie antyklerykalnego oblicza. Zbiegło się to w czasie z pacyfikacją środowisk dziennikarskich poprzedzającą likwidację "Po prostu". września 1957 r. sekretarz KC PZPR Jerzy Morawski oświadczył na posiedzeniu Komisji Prasowej przy KC: "wskazać trzeba na najpoważniejsze oparcie ideologii reakcyjnej klerykalizm. Pewne koła w Kościele katolickim tylko pozornie przyjmują zasady wolności sumienia i tolerancji w sprawach religii, a w rzeczywistości nasilają ofensywę klerykalną. (...) W sprawach religii kierujemy się zasadą swobody wyznania i uprawiania kultu religijnego. Ale nie oznacza to biernego przyglądania się ofensywie klerykalnej, tolerowania nietolerancji. Nie znajdą poparcia również w masach wierzących fakty fanatyzmu i terroru moralnego, stosowanego przez fanatyków, jeśli fakty te będą właściwie i mądrze oświetlane ". Dyrektywa Morawskiego nie pozostawiała wątpliwości co do kierunku, w jakim zmierzać miała publicystyka poświęcona zagadnieniom religijnym. Księża pojawiali się w latach następnych na łamach gazet głównie w charakterze okrutnych inkwizytorów gnębiących ateistów i ich dzieci, względnie jako bohaterowie skandali finansowych i obyczajowych. Wypadki takie rzecz jasna miały miejsce i trudno wymagać, by środki masowego przekazu pomijały je milczeniem z uwagi na udział księży. Niemniej ich wyolbrzymianie, przejaskrawianie i sztuczne mnożenie przy równoczesnym ignorowaniu społecznej roli Kościoła miało wszelkie cechy zorganizowanej i odgórnie kierowanej kampanii propagandowej. W zakresie represji administracyjnych przełomowym momentem była połowa 1958 r., kiedy władze PRL zdecydowały się na powrót do policyjnych metod walki z Kościołem. Za przedmiot pierwszego ataku wybrano Instytut Prymasowski Ślubów Narodu na Jasnej Górze, utworzony przez kardynała Wyszyńskiego w 1957 r. w celu prowadzenia badań nad dziejami chrześcijaństwa w Polsce i przygotowań uroczystości Wielkiej Nowenny. 21 lipca 1958 r. grupa funkcjonariuszy SB przeprowadziła w pomieszczeniach Instytutu rewizję, konfiskując powielane bez zgody cenzury wydawnictwa religijne. Próba zakwestionowania publikacji, sprzedawanych w kiosku znajdującym się przy głównym wejściu do bazyliki Jasnogórskiej, doprowadziła do protestów licznie zgromadzonych pielgrzymów. Prowadzący akcję wezwali wówczas na pomoc oddział ZOMO, który za pomocą pałek rozpędził zebranych. Interwencja milicji na Jasnej Górze otworzyła nowy etap w stosunkach państwa z Kościołem nabrzmiewający od roku konflikt wszedł w otwartą fazę. Równocześnie z akcją na Jasnej Górze KC PZPR wystosował w lipcu 1958 r. specjalny list do władz partyjnych niższych szczebli, omawiający "zasady polityki partii wobec Kościoła oraz aktualne zadania w tej dziedzinie". Ten obszerny dokument otwierało ostrzeżenie przed "ofensywą wojującego klerykalizmu", której wyrazem miało być m.in. "szykanowanie młodzieży nie uczestniczącej w lekcjach religii", używanie pomocy zagranicznej jako "narzędzia kaptowania sobie aktywu, aby materialnie uzależniać ludzi od pomocy Kościoła", organizowanie Wielkiej Nowenny, która jest "obłędnym programem wtrącania Polski w mroki obskurantyzmu", wreszcie "przedstawianie zjawiska rozkładu moralnego, pijaństwa i wszelkich nieprawości pozostałości kapitalistycznego ustroju i burżuazyjnej moralności jako rezultatu naszej polityki". W związku z powyższym Komitet Centralny deklarował podjęcie następujących działań: pozbawienie zakonników "elementu oderwanego od życia i najbardziej sfanatyzowanego" prawa nauczania religii oraz zakazanie zawieszania krzyży w szkołach; rozszerzanie liczby szkół bez nauczania religii; "przeciwstawianie się nieuzasadnionym ambicjom budowlanym władz kościelnych"; usunięcie osób duchownych ze szpitali i zakładów karnych; zdecydowane zwalczanie "wszelkich przejawów bezpośredniej wrogiej agitacji politycznej uprawianej przez kler", a także "wszelkiej nielegalnej akcji wydawniczej i kolportażowej oraz tworzenie nielegalnych organizacji społecznych". Na początku roku szkolnego 1958/1959 władze zainicjowały akcję tzw. dekrucyfikacji szkół, czyli usuwania krzyży z budynków szkolnych, co doprowadziło do powstania licznych lokalnych konfliktów rozwiązywanych drogą represji. W następnych miesiącach systematycznie likwidowano naukę religii w poszczególnych szkołach. W roku szkolnym 1959/1960 na ogólną liczbę 28 tyś. państwowych szkół podstawowych i średnich religii nauczano w 21,5 tyś. szkół, a już pod koniec następnego roku szkolnego liczba szkół, w których nadal odbywały się lekcje religii, spadła do 6,5 tyś. Całkowite zniesienie nadobowiązkowego nauczania religii usankcjonowała ostatecznie ustawa O rozwoju systemu oświaty i wychowania z 15 lipca 1961 r.7 Przeniesienie nauki religii do punktów katechetycznych otworzyło nowe pole konfliktu, bowiem władze państwowe w dalszym ciągu chciały sprawować kontrolę nad przebiegiem katechizacji oraz doborem osób nauczających". Szczególnie dotkliwe dla Kościoła stało się sparaliżowanie budownictwa sakralnego. Już w czerwcu 1958 r. wydana została tajna instrukcja zakazująca wydawania zgody na budowę nowych kościołów, a 30 stycznia 1960 r. Urząd ds. Wyznań skierował do władz wojewódzkich wytyczne nakazujące bezwzględną walkę z nielegalnym budownictwem sakralnym. Uporczywe odmawianie zgody na budowę kościołów, a zwłaszcza wycofanie sporej liczby akceptacji wyrażonych na przełomie 1956/1957 r., stało się przyczyną wielu dramatycznych konfliktów. Szczególnie nabrzmiała sytuacja była w nowych ośrodkach miejskich, stworzonych wokół wielkich zakładów przemysłowych zbudowanych po wojnie. Zamieszkujący je robotnicy, w przeważającej części pochodzący ze wsi i wychowani według tradycyjnych wzorców kulturowych, dotkliwie odczuwali brak kościoła. Tymczasem dla władz takie ośrodki, jak Nowa Huta, Kraśnik Fabryczny czy Świdnik, miały być wzorcowymi miastami socjalistycznymi, w których kształtować się miało nowe, całkowicie zlaicyzowane społeczeństwo. Rezultatem strategii blokowania bu- downictwa koście Iriego były zamieszki w Kraśniku Fabrycznym (26 czerwca 1959 r.) i Nowej Hucie (27 kwietnia 1960 r.). Dla władz wystąpienia społeczne stanowiły dowód antypaństwowej działalności kleru, na którą odpowiedzieć należało wzmocnieniem presji na Kościół. Jednym ze środków służących temu celowi było wydane 29 grudnia 1959 r. zarządzenie ministra oświaty o wprowadzeniu nadzoru państwowego nad seminariami duchownymi. W oparciu o to zarządzenie, w ramach tzw. okresowych kontroli, urzędnicy starali się ingerować w program zajęć prowadzonych w seminariach, dobór wykładowców, jak i zawartość bibliotek, z których korzystali klerycy. W czasie wielkiej akcji kontroli 67 bibliotek kościelnych, przeprowadzonej w dniach 2224 sierpnia 1960 r., skonfiskowano około 12 tysięcy książek10. Lustrowanie seminariów kończyło się niejednokrotnie odkryciem ta- kich czy innych "nieprawidłowości", które wykorzystywano następnie jako pretekst do zamknięcia placówki. W ten sposób zlikwidowano wiele wyższych seminariów oraz wszystkie niższe seminaria duchowne, przejmując ich siedziby na potrzeby różnych instytucji państwowych. Likwidowano także inne szkoły prowadzone przez duchowieństwo, co często prowadziło do poważnych konfliktów. Dla przykładu zamknięcie w 1963 r. jedynej w Polsce Szkoły Organistowskiej w Przemyślu wywołało trzydniowe zamieszki uliczne. Najgorsze wspomnienia musiały wzbudzić u biskupów próby reaktywowania ruchu księży-patriotów, który przejęty w 1953 r. przez PAX i pozbawiony patronatu UB zmarł śmiercią naturalną w okresie przełomu październikowego. Jego reaktywacja, tym razem pod postacią Kół Księży "Caritas", nastąpiła w 1959 r. W dwa lata później 18 kwietnia 1961 r. w tzw. poszerzonym plenarnym zebraniu Centralnego Zarządu Kół Księży "Caritas" udział wzięło już 459 duchownych. Było ich mniej niż na podobnych imprezach w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych, ale w dalszym ciągu była to liczba znacząca. W przeciwieństwie do czasów stalinowskich księża-patrioci drugiej generacji nie atakowali już swoich zwierzchników w sposób bezpośredni, ale deklaracjami poparcia dla polityki władz stawiali biskupów w sytuacji co najmniej niezręcznej. Jeśli bowiem kilkuset księży przyjmowało uchwałę, w której przeczytać było można m.in.: "Jesteśmy przeświadczeni, że popierając program Frontu Jedności Narodu, wybraliśmy słuszną drogę pozytywnego współuczestnictwa w życiu społecznym Polski Ludowej", to tworzyło to wyraźny dysonans wobec coraz bardziej krytycznych wystąpień prymasa i innych członków Episkopatu. Omówione wyżej działania nie wyczerpują oczywiście całokształtu środków stosowanych przez władze na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, ale wydają się wystarczające dla wyrobienia sobie zdania o kierunku polityki wyznaniowej państwa w tym okresie. W jaki sposób reagowała na to wszystko hierarchia kościelna Po pierwsze, w miarę nasilania represji zaostrzony został ton publicznych wypowiedzi poszczególnych biskupów oraz Episkopatu jako całości. I tak np. w liście pasterskim z czerwca 1962 r. biskupi nie zawahali się stwierdzić, że organizowana przez państwo laicyzacja jest ruchem totalitarnym, bo dąży do objęcia swym wpływem wszelkich objawów życia społecznego, rodzinnego i osobistego i wyłączenia z nich wszelkich sądów i ocen opartych na religii". Jeszcze ostrzejsze zdania padały w czasie kazań, w tym zwłaszcza wygłaszanych przez kardynała Wyszyńskiego. Obok tego prymas, biskupi i Episkopat jako całość często występowali do władz z pismami, w których powołując się na prawo międzynarodowe. Konstytucję i inne akty prawne protestowali przeciw rozmaitym działaniom wymierzonym w Kościół. Oczywiście skuteczność tych interwencji była znikoma, ale ich treść była często przekazywana na Zachód, gdzie prasa zagraniczna i polskojęzyczne rozgłośnie radiowe roztrząsały sprawę prześladowań Kościoła w Polsce14. Antagonizowało to dodatkowo władze, ale z drugiej strony pozwalało przedstawić faktyczny kierunek polityki Gomułki, który przez długi czas postrzegany był za granicą w październikowej aureoli obrońcy Polski przed zakusami Moskwy. Ważnym elementem polityki kardynała Wyszyńskiego było utrzymywanie bezwzględnej jedności w szeregach Episkopatu oraz dyscypliny wśród duchowieństwa. Zarzucany często prymasowi konserwatywny, autokratyczny styl rządzenia polskim Kościołem nie wynikał jedynie z przesłanek ideologicznych. Był też konsekwencją podejmowanych przez władze prób sprowokowania konfliktów wewnątrz hierarchii. Najpierw usiłowano w prasie przeciwstawić "reakcyjną" linię prymasa "postępowemu" kursowi abpa Karola Wojtyły, później z kolei próbowano pozyskać przeciw Wyszyńskiemu abpa Bolesława Kominka. Stworzeniu podziałów wśród biskupów miało też służyć reglamentowanie pozwoleń na wyjazdy zagraniczne, szczególnie ważne dla hierarchów w okresie trwania soboru watykańskiego. Paszporty otrzymywali ci biskupi, którzy byli dobrze widziani przez władze, innym natomiast dokumentów tych odmawiano. Wiara, że doprowadzi to do otwartego konfliktu w łonie Episkopatu, była naiwnością, podobnie jak nadzieje władz na zawarcie porozumienia ze Stolicą Apostolską za plecami prymasa Wyszyńskiego. Tym niemniej złudzenia te przez lata stanowiły fundament polityki wyznaniowej władz. Rozbieżności między biskupami z pewnością istniały, ale było oczywiste, że interes Kościoła stanowi dla nich sprawę nadrzędną. Napięcie w stale pogarszających się stosunkach państwo Kościół osiągnęło szczyt po wydaniu 18 listopada 1965 r. "Orędzia biskupów polskich do ich niemieckich braci w Chrystusowym urzędzie pasterskim". Sposób przedstawienia w nim dziejów stosunków polsko- -niemieckich, a zwłaszcza słynne zdanie: "udzielamy przebaczenia i prosimy o przebaczenie", wywołał gwałtowny atak partii, która dostrzegła w tym szansę podkopania pozycji Episkopatu w społeczeństwie. W prasie zaroiło się od artykułów oskarżających hierarchię kościelną, np. "o podanie na srebrnej tacy wspaniałego żeru dla najbardziej antypolskich i odwetowych kół w Niemczech zachodnich oraz o okazywanie lekceważenia dla najbardziej żywotnych interesów narodu i państwa polskiego". Organizowano zebrania, na któ- rych odcinano się od stanowiska Episkopatu; hasłem przewodnim całej kampanii propagandowej stało się zdanie: "Nie przebaczamy". Kiedy 14 stycznia 1966 r. na sesji Ogólnopolskiego Komitetu FJN Jerzy Turowicz stanął w obronie "Orędzia", doczekał się odprawy z ust samego Gomułki, który stwierdził m.in.: "niech Kościół nie przeciwstawia się państwu. Niech nie uważa, że sprawuje rząd dusz w narodzie. Czasy te przeszły w bezpowrotną przeszłość i nigdy już nie powrócą". Po ogromnej kampanii propagandowej rozpętanej w związku z "Orędziem"18 władze państwowe uznały, że oficjalne uroczystości Tysiąclecia Państwa Polskiego powinny swoimi rozmiarami przyćmić kościelne obchody milenijne. W kierownictwie PZPR dobrze bowiem rozumiano znaczenie milenium dla stanu świadomości narodowej. Jasno wyraził to na posiedzeniu Komisji KC ds. Kleru 22 lutego 1966 r. sekretarz KC PZPR Zenon Kliszko, który stwierdzi}: "Problem przedstawia się następująco: rozpoczęła się w nowych warunkach walka o td, kto ma kierować narodem, kto ma sprawować "rząd dusz" w narodzie. Do tej walki trzeba się odpowiednio przygotować. Cała nasza praca polityczna i publicystyczna powinna brać to pod uwagę". W celu jej właściwego przygotowania powołano specjalną Komisję Partyjno-Rządową ds. Uroczystości Tysiąclecia, której przewodniczącym został sekretarz KC PZPR Władysław Wicha. Z protokołów Komisji wyraźnie wynika20, że jej wysiłek koncentrował się nie tylko na organizowaniu obchodów państwowych i zapewnieniu masowego w nich udziału ludności, ale także na działaniach mających na celu ograniczanie frekwencji w uroczystościach kościelnych. Na polecenie Komisji Wydział Administracyjny KC PZPR organizował przed poszczególnymi uroczystościami milenijnymi narady kierowników wydziałów administracyjnych KW PZPR z województw, w których miały się odbywać uroczystości. Przekazywano wówczas zalecenia dotyczące sposobów utrudniania wiernym przybywania na uroczystości (np. poprzez uniemożliwienie korzystania z samochodów zakładów pracy i ograniczanie transportu publicznego), jak i odciągania ich od udziału w nabożeństwach za pomocą atrakcyjnych imprez świeckich21. Na szczeblu województwa całością działań mających na celu ograniczenie skali obchodów milenijnych zajmowały się zespoły koordynacyjne ds. kleru. Ważną rolę w ich działalności odgrywały urzędy spraw wewnętrznych PWRN, których sprawozdania przedstawia niniejszy tom dokumentów. Obraz obchodów milenijnych, jaki wyłania się ze sprawozdań urzędów, wyraźnie odbiega od tego, jaki można znaleźć w źródłach kościelnych. Szczególnie jaskrawe są różnice w ocenie frekwencji na poszczególnych uroczystościach. Nie ulega wątpliwości, że tak jak stronie kościelnej zależało na zaokrąglaniu frekwencji w górę, tak urzędnicy państwowi pragnący się wykazać skutecznością przed centralą w Warszawie zaniżali rzeczywistą liczbę uczestników uroczystości. Także konkluzje większości sprawozdań, zawierające stwierdzenia o niepowodzeniu przedsięwzięć kościelnych, przyjmować należy z dużą ostrożnością. Zbyt wiele bowiem jest innych relacji świadczących o dużym rezonansie społecznym obchodów milenijnych. Zresztą nawet w samych sprawozdaniach natrafić można na co prawda wyraźnie bagatelizowane opisy ogromnego entuzjazmu, jaki towarzyszył tłumom wiwatującym na cześć prymasa Wyszyńskiego i innych biskupów. Ostatecznie jednak nie takie czy inne oceny choć i one są ważne stanowią największą wartość prezentowanych dokumentów. Znacznie istotniejszy wydaje się zawarty w sprawozdaniach szczegółowy obraz działań, jakie podejmował w 1966 r. wojewódzki aparat państwowy i partyjny w celu zwalczania działalności duszpasterskiej Kościoła katolickiego.

II

Publikowane "Sprawozdania urzędów spraw wewnętrznych dotyczące uroczystości milenijnych organizowanych przez kler 1966 r." są przechowywane w Centralnym Archiwum MSW w dwóch nie uporządkowanych teczkach o sygnaturach 1060/106 i 1060/107. Dokumenty te powstały na polecenie Departamentu Społeczno-Administracyjnego (DSA) MSW skierowane do podległych mu wojewódzkich jednostek organizacyjnych. DSA MSW powstał w 1954 r., po rozwiązaniu MBP, w nowej strukturze resortu. Aktami sprawczymi byty "Dekret Rady Państwa o naczelnych organach administracji państwowej w zakresie spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa publicznego" oraz "Uchwała Rady Ministrów nr 823a o zakresie działania i organizacji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz jego organów terenowych". Na podstawie tych dokumentów, podpisanych 7 grudnia 1954 r., został powołany Urząd Ministra Spraw Wewnętrznych i określona tymczasowa struktura organizacyjna MSW. Utworzony wówczas Departament Społeczno-Administracyjny przejął należące dotąd do kompetencji ministra bezpieczeństwa publicznego m. in. nadzór nad prowadzeniem akt stanu cywilnego i inne zadania z dziedziny administracji wewnętrznej, sprawy ewidencji ludności i paszportowe. W skład tymczasowej struktury organizacyjnej MSW weszło ponadto Biuro Nadzoru nad Orzecznictwem Karno-Administracyjnym, którego kompetencje w 1958 r. przejął DSA23. W roku obchodów milenijnych struktura DSA opierała się na zarządzeniu ministra spraw wewnętrznych z l grudnia 1961 r. "W sprawie nadania regulaminu organizacyjnego Departamentowi Społeczno-Administracyjnemu MSW"24, podpisanym przez podsekretarza stanu Zygfryda Szneka25. Zarządzenie, które weszło w życie z dniem podpisania i obowiązywało do grudnia 1968 r., stwierdzało: 1. Do zakresu działania Departamentu Społeczno-Administracyjnego należą sprawy: 1) kamo-administracyjne, 2) związane z nadzorem i kontrolą prezydiów rad narodowych nad działalnością Milicji Obywatelskiej w zakresie orzecznictwa kamo-administracyjnego, 3) stowarzyszeń, zgromadzeń i zbiórek publicznych, 4) ludności rodzimej, 5) narodowościowe, 6) nadzoru nad rejestracją stanu cywilnego, 7) wywłaszczeń, 8) obywatelstwa, 9) zmiany imion i nazwisk, 10) graniczne, 11) nadzoru nad ewidencją i kontrolą ruchu ludności, 12) spisu wyborców, 13) kadrowe i organizacyjne urzędów i wydziałów spraw wewnętrznych prezydiów rad narodowych, 14) nadzoru nad izbami wytrzeźwień, 15) repatriacji, 16) inne z zakresu administracji wewnętrznej określone przez przepisy szczególne lub zlecone przez ministra spraw wewnętrznych.

2. Departament dzieli się na następujące jednostki organizacyjne: 1) Wydział Kamo-Administracyjny, 2) Wydział Społeczny, 3) Wydział Prawno-Administracyjny, 4) Wydział Ewidencji i Kontroli Ruchu Ludności, 5) Wydział Ogólnoorganizacyjny.

Terenowymi odpowiednikami DSA były urzędy spraw wewnętanych (USW) i wydziały spraw wewnętrznych (WSW). Do zakresu działania urzędów spraw wewnętrznych należały sprawy będące w gestii DSA oraz sprawy wojskowe, konsularne i ochrony przeciwpożarowej.

Urzędy spraw wewnętrznych dzieliły się stosownie do warunków miejscowych na następujące jednostki organizacyjne: 1) Oddział Kamo-Administracyjny, 2) Oddział Spraw Społecznych, 3) Oddział Prawno-Administracyjny, 4) Oddział Wywłaszczeń, 5) Oddział Wojskowy, 6) Wojewódzka Komenda Straży Pożarnych, 7) Wojewódzka Komenda Terenowej Obrony Przeciwlotniczej, 8) Oddział Ewidencji i Kontroli Ruchu Ludności, 9) Oddział Ogólnoorganizacyjny.

Występujące często w tekście publikacji oddziały kamo-administracyjne posiadały 2 referaty: l) kolegium odwoławcze przy prezydium wojewódzkiej (bądź miasta wojewódzkiego wydzielonego z województwa) rady narodowej, 2) nadzór nad działalnością kolegiów powiatowych. Natomiast oddziały spraw społecznych posiadały referaty: l) spraw narodowościowych, 2) spraw ludności rodzimej, 3) spraw stowarzyszeń, zgromadzeń i zbiórek publicznych, 4) spraw repatriacyjnych. Wydziały spraw wewnętrznych prezydiów powiatowych rad narodowych miały zakres spraw podobny do USW, pod względem organizacyjnym dzieliły się na: 1) Referat Kamo-Administracyjny, 2) Referat Spraw Administracyjno-Społecznych, 3) Referat Ewidencji i Kontroli Ruchu Ludności, 4) Referat Wojskowy, 5) Powiatową (Miejską) Komendę Straży Pożarnych, 6) Powiatową (Miejską) Komendę Terenowej Obrony Przeciwlotniczej. Sprawozdania informują o centralnych i diecezjalnych obchodach milenijnych odbywających się od l stycznia do 20 listopada 1966 r. w 17 województwach i 5 miastach wydzielonych z województw. Dokumenty te ujmują problematykę zgodnie z ówczesnym podziałem administracyjnym kraju i kompetencjami wystawców dokumentów. Uroczystości kościelne organizowane były zgodnie z administracyjnym podziałem kościelnym na diecezje, dekanaty i parafie. Obchody Tysiąclecia Chrześcijaństwa w Polsce (używano też określeń Tysiąclecie Chrztu Polski, Milenium Chrześcijaństwa) zainaugurowane zostały w Gnieźnie. Aczkolwiek uroczystości trwały tu od 9 do 16 kwietnia, to ich kulminacja nastąpiła w dniu 14 kwietnia przyjętym za rocznicę chrztu Mieszka I. Nazajutrz, wraz z kopią obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, Episkopat Polski przeniósł się do Poznania27, a następnie do innych miejscowości, w których odbywały się kolejne uroczystości. W tym też czasie trwała tzw. mała peregrynacja wędrówka kopii obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej w parafiach. Centralne uroczystości milenijne odbyły się 3 maja w Częstochowie na Jasnej Górze. W "Aneksie" publikujemy cztery zestawienia: jedno ogólne ujmujące wszystkie problemy zawarte w sprawozdaniach i trzy zestawienia problemowe dotyczące akcji podjętych bez zgody stosownych władz. W wypadku, gdy liczby przytoczone w poszczególnych sprawozdaniach wyraźnie odbiegały od przeciętnej lub gdy autorzy opatrzyli je dodatkowymi adnotacjami, informacje o tym zostały zamieszczone w przypisach oznaczonych literami. Ponadto załączamy terminarz ważniejszych kościelnych uroczystości milenijnych w latach 1966 i 1967, wykaz skrótów, indeks osobowy oraz mapy zawierające granice województw i diecezji w 1966 r. Aparat naukowy opracowano na podstawie literatury historycznej ze szczególnym uwzględnieniem specjalistycznych publikacji kościelnych, m.in. wykazów parafii i duchowieństwa (tzw. schematyzmy diecezjalne) oraz ówczesnej prasy.

Książka "Uroczystości milenijne 1966 roku" - oprawa miękka - Wydawnictwo Książka i Wiedza.