Teologia wczesnych filozofów greckich

Opis książki:

Teologia wczesnych filozofów greckich to dzieło przełomowe zarówno dla badań nad grecką myślą filozoficzną z czasów przed Sokratesem, jak i dla rozważań nad pojęciem teologii, niesłusznie zawężanym wyłącznie do dokonań pisarzy chrześcijańskich. Jak pisze Jaeger, teologia jest szczególnym wytworem umysłowości greckiej i wiąże się z wielką wagą, jaką greccy myśliciele przykładali do pojęcia logosu — ponieważ teologia to próba przybliżenia się do Boga lub bogów (theoi) za pośrednictwem logosu. Odniesienie pojęcia "teologia” do filozofii przedsokratejskiej nie jest anachronizmem. W ujęciu Jaegera presokratycy b y l i teologami: podejmowali trud dociekania istoty physis, do której w ich pojęciu należało bóstwo.
W wyniku takiego odczytania pozostałości pism i tradycji wczesnej greckiej filozofii otrzymujemy panoramę całego obszaru myślenia, które leży u podstaw rozwoju zarówno filozofii i refleksji teologicznej pogańskiej, jak i chrześcijańskiej. Takie przedstawienie tej sfery zagadnień ma charakter niezwykle oryginalny i pozwala oglądać ją w zupełnie nowym świetle.
Wydaje się wręcz, że bez znajomości tej niezmiernie wnikliwej i nadal aktualnej syntezy Jaegera trudno współcześnie wyobrazić sobie uprawianie jakiejkolwiek teologii.
FRAGMENT
Z Przedmowy do wydania polskiego Juliusza Domańskiego
Nawyk myślowy ludzi ukształtowanych w kręgu kultury europejskiej sprawia, że nazwa i pojęcie teologii kojarzą się spontanicznie z chrześcijaństwem, rozumianym jako religia objawiona, to znaczy jako zbiór treści przekazanych ludziom przez Boga, a nie takich, do których ludzie dochodzą sami. Widać to wyraźnie w definicjach zawartych w tak fachowym opracowaniu jak Mały słownik teologiczny Karla Rahnera i Herberta Vorgrimlera. Czytamy tam na początku hasła Teologia (otwierającego długi szereg następnych haseł poświęconych teologiom z rozmaitymi dookreśleniami) taką oto najogólniejszą i mocną zarazem jej definicję: "W ścisłym sensie (w odróżnieniu od filozofii, metafizyki. mitologii i naturalnej wiedzy o Bogu) teologia w swojej istocie jest to świadomie podjęty przez osobę wierzącą wysiłek słuchania autentycznego słowa objawienia Bożego, wysiłek poznania tego słowa za pomocą metod naukowych i refleksyjnego rozwijania osiągniętych w ten sposób rezultatów. Teologia zatem zakłada objawienie w słowie, a nie stwarza go. [...] Właściwa teologia zakłada należyte słuchanie słowa Bożego ze względu na zbawienie [...]. Związana jest zatem z objawionym słowem Bożym jako stale obecnym w Kościele [...].” Pomocnicze niejako, osobne hasło Teologia naturalna wyjaśnia ten termin jako "określenie ontologii metafizycznej w tym zakresie, w jakim ontologia jako ogólna nauka o bycie z konieczności zawiera także wypowiedzi [...] o absolutnym byciu Boga [...]”.
W obu tych hasłach widać tę samą pierwotność i rdzenność objawienia jako składnika pojęcia teologii, przy czym w haśle drugim nazwa i pojęcie teologii naturalnej potraktowane zostały po trosze jako niewłaściwe, metaforyczne. Wolne natomiast wydają się od takiego nacechowania treść i układ znaczeń hasła Teologia w Słowniku terminów i pojęć filozoficznych Antoniego Podsiada, gdzie — w starannie przemyślanej kolejności chronologicznej — pojawia się najpierw Arystotelesowa theologike, czyli metafizyka, a dopiero na drugim miejscu taka definicja teologii, zgodnie z którą jest to "odrębny typ poznania czerpiącego dane ze źródeł nadprzyrodzonych (z Objawienia) [...].”Dzięki temu nazwa i pojęcie teologii naturalnej, choć w obrębie tego hasła głównego nie zostało przywołane, a jako hasło pomocnicze opatrzone jest nawiasowym objaśnieniem synonimicznym "teologia racjonalna”, zarówno przez sam wspomniany układ znaczeń, jak i wskutek braku jakiejkolwiek sugestii w kierunku przeciwnym, zyskało rangę nazwy i pojęcia, by tak rzec, pozakonfesyjnego czy ponadkonfesyjnego, nie związanego z określoną religią, zarazem zaś nieodłącznego od filozofii.
Kwestię tego czy i jakie analogie opisanego stanu rzeczy można znaleźć w świadomości ludzi z kręgu innych kultur i innych religii, na przykład islamu, pomijam tutaj całkowicie. Pewnej swoistej analogii do opisanego przez przytoczoną definicję z Małego słownika teologicznego stanu rzeczy w greckiej starożytności trzeba będzie poświęcić słów kilka dopiero w zakończeniu niniejszych uwag.
Autor Teologii wczesnych filozofów greckich operuje filozoficznym pojęciem teologii naturalnej i nie bierze pod uwagę takiego rozumienia nazwy i pojęcia teologii, które by ją wywodziło z jakiegoś objawienia; dopiero w ostatnim rozdziale książki, charakteryzując różnicę między greckim i chrześcijańskim rozumieniem religii, raz tylko posługuje się okazjonalnie pojęciem objawienia. Nazwy "teologia naturalna” też zresztą używa, przypominając na samym początku pierwszego rozdziału o inicjatywie wykładów, które dały początek książce: miały to mianowicie być wykłady tejże teologii poświęcone. Wydaje się zatem, że traktuje ją jako nazwę właściwą i przynależną do filozofii niejako organicznie. Stwierdza jednak od razu, że nie będąc ani teologiem, ani filozofem, lecz starożytnikiem i filologiem klasycznym, nie chce "rozpoczynać od systematycznego roztrząsania związków między teologią a filozofią, ponieważ ważność takich ogólnych definicji nigdy nie wykracza poza ograniczony okres” (s. 17). Chce natomiast zmierzyć się z pewną postawą filozoficzną sprowokowaną przez dziewiętnastowieczny scjentyzm pozytywistyczny, umieszczający filozofię po stronie nauki i tę swoją atrybucję rozciągający także na greckie jej początki, gdzie miejsca dla jakiejkolwiek teologii nie widział. Jaeger mówi o tym we wstępnym rozdziale, lecz i w tym zakresie unika zbytniego teoretyzowania. Nie język pojęciowy i nie procedury metodologii czy metanauki są jego narzędziami, lecz analiza i interpretacja tekstów źródłowych. Choć więc kwestii pozytywistycznego redukcjonizmu poświęca nieco polemicznej uwagi, to przecież i z niego nie czyni istotnej kategorii swego dyskursu. Przeciwstawia mu tylko własny punkt wyjścia i własny sposób rozumienia teologii. Jest to, jak napomknąłem, punkt wyjścia filologa i historyka, który chce widzieć teologię Greków niejako ich własnymi oczyma, opisać ją, idąc za ich wyobrażeniami, ich aparaturą pojęciową i ich słownictwem. Materiał zaś, z którego te wyobrażenia i to słownictwo czerpie, w ogromnej mierze uważany był zawsze za domenę i historyków filozofii, i filozofów. Nie jest to jednak dla Jaegera materiał jedyny: obok niego ważną rolę odgrywa poezja, i to nie tylko jako zewnętrzna forma wypowiedzi filozoficznej, tak szeroko stosowana u początków greckiej filozofii, lecz także jako forma wypowiedzi religijnej. Spróbujmy zastanowić się na tym, jak ukształtowała interpretację całego tego materiału kategoria teologii naturalnej, której Jaeger przywrócił niejako, odebrane jej przez pozytywistyczny redukcjonizm, prawo głosu w interpretowaniu filozofii starożytnej.
Rezultat wydaje mi się w ważnych punktach znacząco odmienny od tego, co znaleźć można w standardowych opracowaniach historii filozofii z pokolenia mistrzów Jaegera na przełomie XIX i XX wieku i ich czasem bardzo późnych epigonów. Dotyczy to nawet takich ujęć, które nie mierzyły wartości filozoficznej greckich pierwocin miarą racjonalności nowożytnego przyrodoznawstwa, lecz miały pełne uznanie dla obecnych w niej zdobyczy spekulatywnej metafizyki. Istotą tego, co filozoficzne, była odmienność od sposobu myślenia zarówno potocznego, jak przede wszystkim mitologicznego. Kiedy na przykład kantysta Wilhelm Windelband chciał określić, co wyróżniło filozofię od nie-filozofii, czyli mitologii i mitografii, stwierdził, że było to odejście od myślenia kategoriami następstwa czasowego, przyjmującymi oczywistość zmienności, i zastąpienie wyrażających tę zmienność kategorii "przed” i "po” — trwałością odwiecznego i wiecznego "przed” niezmiennego, czyli arché. Gdyby próbować to samo wyrazić nieco mniej abstrakcyjnie, można by zapewne powiedzieć, że zdarzeniowość, na którą składa się następstwo jednostkowych faktów, i narracyjny sposób jej ekspresji językowej, charakterystyczne dla mitologii, zostały przez filozofów zastąpione pojęciowym modelem rzeczywistości, posługującym się raczej predykacją niż narracją. Również Jaeger traktuje tę przemianę summa summarum podobnie, nie eksponuje jednak (jeśli nie przeoczyłem jakiegoś ważnego szczegółu jego wywodów) takiej opozycji jednostkowości mitologicznej narracji i pojęciowej struktury myślenia filozoficznego. Wystarczy wczytać się w pojęcie bóstwa, jakie wyinterpretowuje z Anaksymandrowego apeiron, i w cały wywód czyniący z Anaksymandra pierwszego nie-mitycznego teologa, aby odnaleźć zarówno sposób myślenia zasadniczo ten sam, co u Windelbanda, jak też inne, swoiste jego ukierunkowanie. Czy zresztą inny sposób myślenia byłby tu możliwy? Rzecz jednak w poszerzeniu pierwszoplanowego materiału źródłowego i w uwarunkowanej tym rozległości horyzontu. Warto zwrócić uwagę na to, jak mocno Jaeger akcentuje przełomowe znaczenie Der Glaube der Hellenen swego mistrza Ulricha Wilamowitza von Moellendorffa, i jak wyraźnie podkreśla, że von Moellendorf przezwyciężył zainteresowanie religią grecką skupiające się "bardziej na bóstwach otoczonych kultem i na instytucjach życia religijnego niż na ideach” (s. 23). To inny jeszcze — obok przezwyciężenia owych ograniczeń i zahamowań neopozytywistycznych — istotny czynnik, który walnie przyczynił się do tego, że Teologia wczesnych filozofów greckich nie uważającego się za filozofa Jaegera otworzyła nową perspektywę przed historykami filozofii starożytnej.
(...)

Książka "Teologia wczesnych filozofów greckich" - Werner Jaeger - oprawa miękka - Wydawnictwo Homini. Książka posiada 298 stron i została wydana w 2007 r.