Studia z historii Polski XIX i XX wieku ofiarowane Profesorowi Józefowi Buszce w pięćdziesięciolecie doktoratu

Opis książki:

W grudniu 1999 r. mija pięćdziesiąt lat od promocji doktorskiej Profesora zwyczajnego Józefa Buszki, znakomitego uczonego, którego związki z Uniwersytetem Jagiellońskim trwają nieprzerwanie od marca 1945 r.
Profesor urodził się 2 września 1925 r. w Dębicy w rodzinie o patriotycznych tradycjach i dużym prestiżu w miejscowym środowisku. Ojciec, Alojzy, absolwent Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, byt profesorem w Państwowym Gimnazjum im. Króla Władysława Jagiełły w Dębicy. Matka, Helena, także była nauczycielką. Rodzice przywiązywali wielką wagę do wdrożenia syna do systematycznej pracy i sumiennego wykonywania obowiązków. Jak wspomina po latach Profesor, owocowało to w trakcie jego studiów i pracy naukowej.
Czternastoletni młodzieniec rozstał się z ojcem, gdy ten jako porucznik rezerwy został w 1939 r. zmobilizowany do wojska; po 17 września ojciec znalazł się w niewoli sowieckiej, potem był w Armii Polskiej w ZSRR, z II Korpusem odbył kampanię włoską. Awansowano go do stopnia kapitana i wyróżniono licznymi odznaczeniami polskimi i brytyjskimi. Po wojnie pozostał w Wielkiej Brytanii i tam zmarł w 1957 r.
We wrześniu 1939 r. podzielił Profesor los wielu uchodźców - wraz z matką i siostrą Zofią przeszedł w Zaleszczykach granicę polsko-rumuńską. W Rumunii przebywał do lutego 1941 r. Po powrocie do Dębicy uczęszczał do dozwolonej przez niemieckiego okupanta Szkoły Handlowej. Pracował jako robotnik, aby ustrzec się przed wcieleniem do Baudienstu. Uczył się na tajnych kompletach. Maturę typu humanistycznego zdał w czerwcu 1944 r. przed Tajną Komisją Egzaminacyjną w Dębicy. 9 marca 1945 r. zapisał się na ówczesny Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego, na kierunek historii i od tego momentu Jego naukowe i zawodowe losy związane są z tą uczelnią. W latach 1946-1949 był jednocześnie słuchaczem Szkoły Nauk Politycznych przy Wydziale Prawa, dyplom jej ukończenia uzyskał 31 grudnia 1949 r.
Osobowość naukową młodego historyka kształtowali znakomici uczeni, przede wszystkim prof. dr Kazimierz Piwarski, którego seminarium magisterskiego był uczestnikiem i pod którego kierunkiem napisał pracę doktorską. W latach pięćdziesiątych pozostawał w kręgu współpracowników prof. dr Celiny Babińskiej.
Po ukończeniu studiów, w marcu 1948 r., związał się z kierowaną przez prof. drą Kazimierza Piwarskiego Katedrą Historii Nowożytnej Powszechnej, najpierw jako doktorant, stypendysta Komisji do Spraw Odbudowy Nauki Polskiej, a od l kwietnia 1949 r. młodszy asystent. Następnie, w wyniku zmian organizacyjnych, pracował w Katedrze Historii Polski Nowożytnej i Najnowszej i tu w 1951 r. został asystentem, w 1952 r. starszym asystentem, a w 1953 r. adiunktem.
Już w półtora roku po ukończeniu studiów, po przyjęciu pracy doktorskiej przez Radę Wydziału Humanistycznego, został dopuszczony do rygorozum doktorskiego (w zakresie historii nowożytnej jako przedmiotu głównego oraz prawa politycznego jako przedmiotu pobocznego), przeprowadzonego 17 grudnia 1949 r.; w dwa dni później odbyła się Jego promocja doktorska. Tytuł naukowy docenta uzyskał 24 czerwca 1955, profesora nadzwyczajnego nauk humanistycznych - 28 maja 1966, profesora zwyczajnego - 4 kwietnia 1974 r. Od początku 1963 r. Profesor kierował Zakładem Najnowszej Historii Polski, utworzonym w ramach Katedry Historii Polski XVIII-XX w., następnie przekształconym w samodzielny zakład w ramach Instytutu Historii. Funkcję tę sprawował do przejścia na emeryturę 30 września 1995 r.
Zainteresowania naukowe Profesora koncentrowały się początkowo wokół historii politycznej Galicji. Z tą problematyką wiąże się Jego praca magisterska "Początki ery konstytucyjnej Galicji (1859-1861)", doktorska "Partie polityczne Galicji wobec reformy wyborczej w latach 1907-1911", monografia "Sejmowa reforma wyborcza w Galicji 190 5-1914" (Warszawa 1956), która w formie maszynopisu by ta podstawą decyzji Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej dla Pracowników Nauki o przyznaniu tytułu naukowego docenta. Stopniowo Jego badania obejmowały coraz rozleglejszą problematykę dziejów Galicji, rozpatrywanych w powiązaniu z procesami spoleczno-politycznymi zachodzącymi w monarchii habsburskiej i na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego oraz pruskiego.
Stosunkowo wcześnie badaniami objął zagadnienia gospodarczo-spoleczne. Jedną z pierwszych jego prac z tego zakresu była rozprawa ogłoszona w zbiorze studiów Katedry Historii Polski Nowożytnej i Najnowszej oraz Pracowni Badań Agrarnych Instytutu Historii PAN, dotycząca wpływu reform józefińskich na sytuację wsi zachodnio-galicyjskiej (1957). O reformach terezjańsko-józefińskich pisał także w 1985 r. O kwestii wywłaszczania Polaków w zaborze pruskim w latach 1908-1914 ogłosił rozprawę w 1965 r.
Jubilat napisał szereg rozpraw podejmujących problematykę dziejów społecznych i ruchów społeczno-politycznych w Galicji. Wspólnie z Henrykiem Dobrowolskim w 1957 r. wydał książkę "Udział Galicji w rewolucji 1905-1907", a Jego monografia "Ruch socjalistyczny w Krakowie 1890-1914 na tle ruchu robotniczego w zachodniej Galicji" (Kraków 1961) była pierwszą w naszej historiografii próbą całościowego opracowania dziejów ruchu socjalistycznego na wspomnianym obszarze w dłuższym ciągu chronologicznym, zaś "Dzieje ruchu robotniczego w Galicji Zachodniej (l 848-1918) "(Kraków 1986) uznano w 1986 r. "Książką roku o Krakowie ". Polityczne aspekty ruchów społecznych Profesor rozważał w wielu innych pracach, ogłoszonych w polskich i austriackich czasopismach naukowych oraz w pracach zbiorowych. Jest także współautorem pierwszego tomu syntezy "Historia polskiego ruchu robotniczego" (Warszawa 1985).
Wyrazem uznania dla osiągnięć młodego uczonego było powierzenie w końcu lat pięćdziesiątych Józefowi Buszce zadania obejmującego opracowanie kilku obszernych rozdziałów, dotyczących Galicji i Śląska Cieszyńskiego, do trzeciego tomu (część l) PAN-owskiej "Historii Polski" (rozdz. 7-8, 15-16), w części przy współautorstwie Józefa Chlebowczyka. Synteza ta-prócz jej wersji przedstawionej środowisku historycznemu do dyskusji - miała trzy wydania (1963, 1967, 1970).
Problematyki prasoznawczej dotyczą rozprawy:" Walka Naprzodu z cenzurą (1892-1914)" (1960), "Polskie czasopisma socjalistyczne w Galicji (1869-1914)" (1961).
Zainteresowania dziejami Galicji prowadziły do podejmowania kwestii ukraińskiej, obecnej w części wymienionych dzieł, a w szczególności w rozprawie "Polityka Michała Dobrzyńskiego w kwestii ukraińskiej (1906-1913)" (1993) i artykule "Polskie i ukraińskie ugrupowania polityczne a kwestia żydowska w autonomicznej Galicji" (1997).
Profesor jest znakomitym znawcą historii austriackiego parlamentaryzmu i działalności Polaków w parlamencie wiedeńskim. Z zakresu tego ogłosił kilka rozpraw, w tym: "Polnische Sozialisten im Wiener Parlament (1897-1918)" (l 989), "Polen im Wiener Parlament" (1992), "Parlamentaryzm austriacki i udział w nim Polaków (l 848-1849)" (l 994), ,Aktivitdten polnischer Abgeordneter in der Legislatwe der k.u.k. Monarchie (1904-1914)" (1996), "Hauptrichtungen der polnischen politik im Wiener Reichsrat (1848-1918)" (1996), "Działalność Polaków w parlamentaryzmie austriackim doby konstytucyjnej" (1997), "Polityka Polaków w austro-węgierskich organach ustawodawczych (1905-1914)" (1997), "Die polnische Politik im ósterreichischen Reichstag von Kremsier (1848-1849)" (1998). Monografia "Polacy w parlamencie wiedeńskim 1848-1918" (Warszawa 1996) podsumowuje wyniki dotychczasowych badań w zakresie tej problematyki.
Od dawna Profesor zajmuje się dziejami Krakowa i Uniwersytetu Jagiellońskiego. O tych zagadnieniach traktuje m.in. książka "Społeczno-polityczne oblicze Uniwersytetu Jagiellońskiego w dobie autonomii galicyjskiej (l 86 9-1914)" (Kraków 1963) oraz rozprawy "Z dziejów radykalnych organizacji akademickich w Krakowie - "Zjednoczenia" i "Ruchu" (1895-1904)" (1962), "Studenci krakowscy wobec ruchu socjalistycznego i ludowego (1880-1904)" (1964), "Die kulturelle und sozialpolitische Rolle der Krakauer Unwersitdt żur Zeit der Autonomie Galiziens, 1869-1918" (l 964), "L Universite Jagellon de Cracouie (1869-1914)" (1986).
Problemy związane z rolą Krakowa jako ośrodka polskiej myśli politycznej, akcji patriotycznych i kultury w XIX i początkach XX w. podejmuj ą książki "Uroczystości kazimierzowskie na Wawelu w roku 1869" (Kraków 1970), "Józef Piłsudski w Krakowie: 1896-1935" (Kraków 1990) oraz liczne rozprawy, np. "Kraków w dobie autonomii galicyjskiej (l 866-1914)" (1968), "Krakau im politischen und kulturellen Leben der Donaumonarchie" (1992), "Krakau - wiederlebte geistige und politische Hauptstadt Polens an der Wende des 19. zum 20. Jahrhundert" (1993), "Uroczystości patriotyczne na Wawelu w latach Rzeczypospolitej Krakowskiej i w dobie autonomii galicyjskiej" (199 6). Te i inne prace pokazuj ą znaczenie rozwijanej w Krakowie działalności dla podtrzymania świadomości narodowej Polaków nie tylko w Galicji, ale też w pozostałych zaborach oraz dla odbudowy państwa polskiego.
Józef Buszko jest autorem kilkudziesięciu biogramów ludzi związanych z Galicją, zamieszczonych w "Polskim Słowniku Biograficznym" oraz w "Ósterreichisches Biographisches Lexikon 1815-1950 ". Był członkiem Kolegium Redakcyjnego "Polskiego Słownika Biograficznego" (tomy 11-19), a od tomu 21 jest członkiem jego Rady Naukowej.
Profesor ogłosił także kilka rozpraw dotyczących międzywojnia, np. "Polska Komisja Likwidacyjna" (1982), "Galicyjskie dziedzictwo II Rzeczypospolitej" (1994), zredagował książkę "Rok 1923 w Krakowie" (Kraków 1978).
W sferze działalności badawczej Profesora znajdują się również zagadnienia drugiej wojny światowej, a w szczególności pewne aspekty polityki okupacyjnej III Rzeszy. W tym kontekście należy przede wszystkim wymienić zainteresowanie aresztowaniem profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczej 6 listopada 1939 r. Obok względów ściśle naukowych Profesora motywowały do rozwijania badań w tym zakresie Jego związki z Uniwersytetem Jagiellońskim, w jeszcze większym stopniu pamięć o swoim Mistrzu - Kazimierzu Piwarskim, wówczas aresztowanym, a zapewne także fakt, że z wielu dotkniętymi tragicznymi wydarzeniami listopadowymi zetknął się w czasie studiów i pracy w uczelni, a nawet zaprzyjaźnił. Jego zasługą jest wprowadzenie do nauki historycznej dokumentów odkrytych w Archiwum Auswdrtiges Amt w Bonn, a dotyczących działalności dyplomatycznej na rzecz uwolnienia krakowskich uczonych. Poszukiwania dokumentów związanych z tą akcją i losami uwięzionych naukowców w Republice Federalnej Niemiec oraz w archiwach we Włoszech, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych zaowocowało szeregiem rozpraw, ogłaszanych od 1979 r., oraz publikacją, wspólną z Ireną Paczyńską, "Podstępne uwięzienie pro f esorów Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczej (6X11939 r.). Dokumenty" (Kraków 1995). Wydawnictwo to uznano w 1995 r. "Książką roku o Krakowie ". Książka otrzymała także nagrodę "Polityki ".
Z badaniami nad dziejami okupacji wiążą się m.in.: rozprawa napisana wspólnie z Andrzejem Pilchem "Polityka okupanta hitlerowskiego wobec wsi krakowskiej" (1973), artykuł "17 września w opiniach polskiej historiografii emigracyjnej" (1994). Na szczególną uwagę zasługuje tom dokumentów, zebranych i opracowanych wspólnie z Aliną Fitową i Janem Nowakiem, "Ruch oporu na wsi małopolskiej w dokumentach konspiracyjnego ruchu ludowego 1940-1944" (Kraków 1971). Książka była jednym z pierwszych, obszernych wydawnictw źródłowych dotyczących konspiracyjnego ruchu oporu, związanego ze strukturami polskiego państwa podziemnego. Profesor interesuje się dziejami obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu - Brzezince, jest autorem haseł: "Auschwitz", "Hoss Rudolf" oraz wspólnie z Ryszardom Kotarbą hasła "Płaszów" zamieszczonych w "Encyclopedia o f the Holocaust" (New York-London 1990).
Aktywnie zajmował się badaniami o charakterze regionalnym. Wspólnie ze Stanisławom Cynarskim, Henrykiem Dobrowolskim, Józefem Garbacikiem zredagował "Studia z dziejów Jasła i powiatu jasielskiego" (Kraków 1964). W tej książce autorstwa Profesora są rozprawy "Region jasielski w latach 1771-185 9" oraz "Jasio i region jasielski w dobie autonomicznej 1860-1914 ". Z Feliksem Kirykiem zredagował tom studiów "Dębica. Zarys dziejów miasta i regionu" (Kraków 1995); wspólnie z Andrzejem Pilchem napisał do monografii "Zakopane. Czterysta lat dziejów" (Kraków 1991) obszerne studium dotyczące narodzin tego miasta i jego dziejów w dwudziestoleciu międzywojennym. Patronował także licznym inicjatywom badawczym dotyczącym dziejów różnych regionów i miejscowości w Polsce Południowej, a podejmowanym przez uczniów, doktorantów, stowarzyszenia społeczne i kulturalne.
Jest autorem wielonakładowego podręcznika "Historia Polski 1864-1948", opublikowanego w ramach czterotomowego wydawnictwa obejmującego dzieje Polski autorstwa także Jerzego Wyrozumskiego i Józefa A. Gierowskiego (trzynaście wydań). W Oficynie Wydawniczej Fogra złożony jest kolejny podręcznik obejmujący historię Polski w latach 1864-1918.
Józef Buszko nie unikat popularyzacji wiedzy o Galicji, państwach bałkańskich i Austro-Węgrzech. Ogłosił m.in. adresowane do szerokiego czytelnika rozprawy: "Austro-Węgry w latach 1870-1914" (Warszawa 1957), "Słowiańskie państwa bałkańskie w latach 1870-1914" oraz w ramach serii "Dzieje narodu i państwa polskiego" pracę "Galicja 1859-1914. Polski Piemont "(Warszawa 1989). Wspólnie z Andrzejem Garlickim był redaktorem naukowym części trzeciej tej serii (zeszyty od 41-65), obejmującej dzieje Polski od rozbiorów po wybuch drugiej wojny światowej. Jest też autorem artykułów popularno-naukowych i okolicznościowych dotyczących okresu drugiej wojny światowej i lat powojennych.
Jubilat jest inicjatorem wydawnictwa seryjnego "Studia Austro- Polonica", którego 5 tomów ukazało się w latach 1978-1997 pod Jego i pro f. Waltera Leitscha z Uniwersytetu Wiedeńskiego redakcją. W wydawnictwie publikowali rozprawy polscy i austriaccy uczeni. Ostatni tom wydano pt. .Austria - Polska. 1000 lat kontaktów" (wersja niemieckojęzyczna 1996, wersja polskojęzyczna 1997). "Studia Austro-Polonica" dobrze służą współpracy uczonych obu krajów. Profesor miał też swój udział w uruchomieniu innego wydawnictwa seryjnego -"Studia Gallo-Polonica ".
Na uwagę zasługują także liczne prace redaktorskie Profesora. Oprócz wymienionych wyżej przypomnieć należy redaktorstwo 38 tomów serii "Historia", następnie "Prace Historyczne" wychodzącej w ramach "Zeszytów Naukowych Uniwersytetu Jagiellońskiego ". Profesor był nadto redaktorem naczelnym "Zeszytów Naukowych Uniwersytetu Jagiellońskiego" (tomy 305-468, Kraków 1973-1977). Jest redaktorem od 1964 r. "Małopolskich Studiów Historycznych" (następnie "Studiów Historycznych "), od 1968 r. członkiem korespondentem ,Austrian History Yearbook", od 1973 r. byt członkiem Komitetu Redakcyjnego "Materiałów do dziejów oświaty w okresie okupacji hitlerowskiej 1939-1945 na terenie podziemnego okręgu szkolnego krakowskiego", a w latach 1971-1989 czasopisma "Z pola walki ". Od wielu lat jest członkiem Komitetu Redakcyjnego pisma Uniwersytetu w Strasburgu"Etudes Danoubiennes ".
Twórczość naukowa Józefa Buszki jest znana poza granicami kraju. Jego rozprawy ukazywały się w języku niemieckim, francuskim, angielskim. Znajomość prac Jubilata, szczególnie w Austrii, oraz Jego uczestnictwo w wielu konferencjach naukowych w wielu krajach Europy przyczyniły się do lepszego poznania naszej historii i jej związków z dziejami innych państw i narodów, zwłaszcza Austro-Węgier. Profesor odbył liczne podróże naukowe, w trakcie których odwiedził europejskie i pozaeuropejskie ośrodki naukowe wygłaszając wykłady, przeprowadzając badania w tamtejszych bibliotekach i archiwach.
Znaczny jest Jego wkład w przygotowanie i przeprowadzenie wielu konferencji naukowych - międzynarodowych, krajowych i regionalnych, organizowanych w Polsce i poza granicami kraju.
Profesor nie ograniczył się do pracy naukowej. Uniwersytetowi służył sprawując funkcje: prorektora od l października 1968 do 31 sierpnia 1975 r., dyrektora Instytutu Historii od l października 1978 do 31 sierpnia 1981 r. Przewodniczył pracom lub był członkiem kilku komisji rektorskich. Jako dyrektor Instytutu przyczynił się do uruchomienia kierunku archiwistycznego oraz studium podyplomowego z zakresu historii.
Józef Buszko służył swoją wiedzą także innym szkołom wyższym. Wiatach 1951-1953 pełnił obowiązki wykładowcy w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Katowicach. Przez długie lata (od 1955 r.) współpracował z Wyższą Szkoła Pedagogiczną w Krakowie, prowadząc tam wykłady i skupiające licznych studentów seminaria, a także uczestnicząc w życiu naukowym uczelni.
Jubilat był i jest nadal czynny w życiu naukowym pozauniwersyteckim. Jest członkiem Komisji Nauk Historycznych PAN Oddział w Krakowie. W latach 1959-1969 był sekretarzem naukowym tejże Komisji, a w latach 1969-1984 jej wiceprzewodniczącym. Zorganizował Zespół Badania Tajnego Nauczania w okresie okupacji hitlerowskiej przy Oddziale PAN w Krakowie i przez wiele lat kierował jego działalnością. Wiatach 1958-1968 był sekretarzem mieszanej Komisji Historycznej Polsko-Czechoslowackiej. Od lat sześćdziesiątych był wiceprzewodniczącym, a w latach 1974 do 1999 przewodniczącym Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich (następnie Okręgowej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytutu Pamięci Narodowej) w Krakowie; byt także członkiem Głównej Komisji. Zasiadał w Radach Naukowych Wojskowego Instytutu Historycznego, Zakładu Historii Ruchu Ludowego, Muzeum w Oświęcimiu - Brzezince, Muzeum Historycznego m. Krakowa, Instytutu Zachodniego. Jest członkiem Association Internationale d Histoire Contemporaine de 1 Europe (Strasburg) oraz konsultantem fundacji świadczącej na rzecz nauki - American Endowment for Humanity (Waszyngton). Od początku lat siedemdziesiątych do 1988 r. był członkiem Zespołu Dydaktycznego Historii przy Ministerstwie Szkolnictwa Wyższego i Techniki (Ministerstwie Edukacji Narodowej).
Grono uczniów Profesora jest liczne. Na seminarium magisterskim, które prowadził od 1955 r. przy Katedrze Historii Polski Nowożytnej i Najnowszej, następnie Katedrze Historii Polski XVIII-XXw., wreszcie w Zakładzie Historii Najnowszej Polski Uniwersytetu Jagiellońskiego powstało co najmniej 196 prac magisterskich, natomiast w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie - 197 prac. Patronował pięciu zorganizowanym przez Zakład Historii Najnowszej Polski terenowym obozom studenckim, których celem było gromadzenie materiałów relacyjnych, zbieranych w rejonach o dużym natężeniu ruchu oporu w latach 1939-1945, a zwłaszcza działań partyzanckich. Od 1965 r. prowadził wspólnie z pro f. Andrzejem Pilchem najliczniejsze w Instytucie Historii UJ seminarium doktorskie, skupiające pracowników różnych uczelni, nauczycieli oraz inne osoby, na którym podejmowane były pionierskie prace z zakresu najnowszej historii Polski, dotyczące m.in. pomijanych w ówczesnych badaniach problemów II Rzeczypospolitej, wielu nurtów konspiracji okresu drugiej wojny światowej, dziejów Krakowa i ziem Polski Południowej. Wypromował dwudziestu trzech doktorów w Uniwersytecie Jagiellońskim, ośmiu w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie oraz patronował dwunastu habilitacjom. Napisał kilkanaście opinii oceniających dorobek naukowy kandydatów do tytułu profesorskiego.
Charakterystyczna dla Profesora życzliwość wobec ludzi i kompetencja przy ciągały na Jego seminaria licznych uczestników, skupiały młodych historyków, także pracujących np. w szkolnictwie, których chętnie wspierał radą i pomocą. Uczniom i współpracownikom nie narzucał poglądów i ocen, przyjaźnie odnosił się do wychodzących z ich strony inicjatyw badawczych. Nic dziwnego, że zaskarbił sobie wiele sympatii i wdzięczności. Jego uczniowie rozsiani są po całej Polsce i prowadzą już samodzielne badania naukowe. Środowisko naukowe zawdzięcza Profesorowi wiele.
Niniejszy zbiór rozpraw nawiązuje do zainteresowań Profesora i jest wyrazem naszego szacunku i uznania dla ogromnego Jego dorobku.
Dedykujemy ten tom studiów Jubilatowi wraz z życzeniami długich lat życia w zdrowiu i dalszej aktywności na polu naukowym.
Przyjaciele, koledzy, uczniowie
Kraków, 19 grudnia 1999 r.

Książka "Studia z historii Polski XIX i XX wieku ofiarowane Profesorowi Józefowi Buszce w pięćdziesięciolecie doktoratu" - Irena Paczyńska (red.) - oprawa twarda - Wydawnictwo Historia Iagellonica.