Spór o rozumienie Kościoła. Eklezjologiczne uwarunkowania i perspektywy wielkich debat teologicznych na przełomie XX i XXI wieku

Opis książki:

Książka, która jest habilitacyjną rozprawą autora, traktuje o tych sporach teologicznych ostatnich dekad, które jawią się jako najważniejsze dla przyszłości Kościoła katolickiego, jego rozumienia, doktryny i misji. Autor krytycznie prezentuje piętnaście wielkich debat, które układają się w trzy bloki tematyczne: 1. Spory w perspektywie głośnego dokumentu Kongregacji Nauki Wiary Dominus Iesus, czyli problemy związane z relacją chrześcijaństwa do innych religii; 2. Spory wokół teologii feministycznej, proponującej nowe spojrzenie na tajemnicę Boga i postulującej dopuszczenie kobiet do kapłaństwa; 3. Spory wokół problemów związanych z rozumieniem i sprawowaniem władzy w Kościele.
Książka jest jedną z pierwszych prób tak szerokiego teologicznego spojrzenia na zasadnicze problemy Kościoła na progu trzeciego tysiąclecia i związane z nimi trudności, napięcia i dramatyczne zjawiska.
Autor jest doktorem teologii, wykładowcą teologii dogmatycznej, tłumaczem, publicystą, redaktorem "Więzi", stałym współpracownikiem "Tygodnika Powszechnego".
FRAGMENT
WSTĘP
Na progu trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa Kościół katolicki i teologia stoją przed nieznanymi wcześniej wielkimi wyzwaniami, zarówno pozakościelnymi, jak i wewnątrzkościelnymi. Jednym z najważniejszych źródeł extra Ecclesiam są dwa przeciwstawne światowe zjawiska: "Z jednej strony - stwierdził kard. W. Kasper - mamy do czynienia ze zjawiskiem globalizacji. Świat stał się niczym "globalna wioska". Niestety, nie przyczyniło się to w najmniejszym stopniu do pokoju na świecie. Globalizacja stwarza nowe zależności i niesprawiedliwości i otwiera przed silnymi i potężnymi możliwości nowych form dominacji. Dlatego istnieją - z drugiej strony - ruchy przeciwstawiające się globalizacji. Ilekroć ludzie odmiennych kultur zbliżają się do siebie, tylekroć lęk i trudności narastają i wytwarzają nienawiść i przemoc. Toteż partykularne interesy poszczególnych grup wzmagają się wraz ze wzrostem etnicznych i kulturowych konfliktów. Słychać wiele głosów przewidujących "zderzenie cywilizacji". W tak zwanych "rozwiniętych" społeczeństwach następuje pogłębiający się zanik wspólnoty wartości i podstawowych przekonań. W naszym stuleciu we wszystkich dziedzinach życia i myśli pluralizm nasilił się w wymiarze iście astronomicznym. Uwidoczniają się coraz większe różnice między stylami życia i warunkami życiowymi, między wzorcami myśli i systemami orientacji, światopoglądami i systemami gospodarczymi" [1].
Światowe procesy globalizacji i antyglobalizacji, które wiążą się z gwałtownym rozwojem technologicznym i którym towarzyszą takie negatywne zjawiska, jak sekularyzacja, terroryzm czy zakwestionowanie tradycyjnej etyki, oraz zjawiska pozytywne, jak upowszechnianie się demokracji i praw człowieka czy pogłębiająca się świadomość równej godności mężczyzn i kobiet, są współcześnie źródłem nowych wyzwań przed Kościołem i teologią. I zarówno Kościół, jak i teologia podejmują te wyzwania, o czym dobitnie świadczą choćby synody biskupów, które odbywają się w miarę regularnie w Rzymie.
Co do wyzwań płynących z wnętrza Kościoła, trudno nie przyjąć, że mają one istotny związek z Soborem Watykańskim II, wydarzeniem przełomowym w dziejach współczesnego Kościoła, w decydującym stopniu wpływającym na jego życie i sytuację w teologii. Z taką oceną zgadzają się zarówno krytycy soboru, którzy jednak widzą w nim źródło kryzysu katolicyzmu, jak i ci, dla których był on źródłem zbawiennej odnowy Kościoła. Niektórzy teologowie posuwają się jednak dalej, twierdząc, że Vaticanum II nie tylko było przełomem we współczesnej historii Kościoła, ale też należy do kilku absolutnie kluczowych wydarzeń całych dziejów chrześcijaństwa.
Z teologicznego punktu widzenia - przekonująco wykazywał K. Rahner, jeden z najwybitniejszych teologów XX w. - można mówić o trzech wielkich epokach w dziejach Kościoła. Pierwsza - to krótki okres chrześcijaństwa judaistycznego, kiedy zostały położone normatywne fundamenty pod chrześcijaństwo; u początków tej epoki stoi Jezus Chrystus. Druga - to trwająca blisko dwadzieścia stuleci historia Kościoła rozwijającego się na obszarze w miarę jednorodnej kultury hellenistycznej, a następnie europejskiej; initium tej epoki było przejście od chrześcijaństwa żydowskiego do chrześcijaństwa pogan, a to wielkie dzieło zapoczątkował św. Paweł. Trzecia - to zaczęta na Soborze Watykańskim II epoka, która otworzyła Kościół na inne kultury niż europejska, tak że można mówić, iż sobór stał się pierwszą oficjalną próbą urzeczywistniania się Kościoła jako Kościoła światowego (a world Church, Weltkirche) [2]. J. B. Metz, inny wybitny teolog niemiecki, twierdzi, że, począwszy od Vaticanum II, "Kościół katolicki przeżywa przełom najgłębszy od czasów Kościoła pierwotnego" [3].
Sobór Watykański II był przede wszystkim soborem eklezjologicznym, który poszukiwał odpowiedzi na pytanie, jakiego Kościoła pragnie Bóg u końca drugiego i na progu trzeciego tysiąclecia. Można powiedzieć, że na soborze spotkały się dwie wielkie "szkoły" eklezjologiczne. Jedna, na czele z przedstawicielami kurii rzymskiej, nieufna wobec świata i bazująca na teologii scholastycznej, pragnęła zachować dotychczasowe eklezjalne status quo, z wizją Kościoła statycznego, sklerykalizowanego i jurydycznego, zasadniczo europejskiego i nie podlegającego zmianom; sedno eklezjologii tej "szkoły" można wyrazić hasłem: Ecclesia societas perfecta. Druga "szkoła" - z podejściem historiozbawczym, opierająca się na Biblii i Ojcach Kościoła, była otwarta na świat i kultury inne niż europejska, z wizją Kościoła pielgrzymującego, jako ludu Bożego, świeckich i duchownych, i communio, dostosowująca się do zmieniających się uwarunkowań historycznych; tej "szkole" przyświecało hasło: Ecclesia semper reformanda.
Soborowe spotkanie obu tych eklezjologii przyjęło postać wielkiego i nierzadko dramatycznego "starcia", przejawiającego się w gorących teologicznych dyskusjach, debatach i sporach, w których nawet jeśli ostatecznie wyraźnie przeważyła "szkoła historiozbawcza", to jednak w nieunikniony sposób dochodziło do kompromisów czy marginalizowania problemów, które mogły rodzić wśród ojców soborowych zbyt głębokie podziały. "W rzeczy samej uważam - stwierdził Y. Congar, jeden z najwybitniejszych teologicznych ekspertów Vaticanum II - że Sobór wykonał doskonałą robotę. Prawdą jest jednak, że w wielu sprawach zatrzymał się w połowie drogi. Dotyczy to tak kolegialności, jak roli świeckich, misji, a nawet ekumenizmu. Byłoby absurdem myśleć, że sprawy winny pozostać w tym stanie, w jakim znalazły się w dniu zamknięcia Soboru 8 grudnia 1965 r. Cała praca Soboru została doprowadzona do jakiegoś półmetka. Usiłowano osiągnąć możliwie najwyższą jednomyślność. W konsekwencji stanęliśmy w połowie drogi. Nie można było iść dalej, by nie tworzyć podziałów" [4].
Kościół i teologia po Vaticanum II w nieunikniony sposób stanęły "w połowie drogi", a tym samym przed koniecznością kontynuowania soborowego dzieła. Zadanie to okazało się jednak bardzo trudne i złożone, zważywszy na gwałtowne zmiany w sytuacji, w jakiej przyszło Kościołowi pełnić swoją misję po soborze, by wspomnieć choćby o wskazanych wyżej procesach dokonujących się w świecie. Do tego doszły bardziej lub mniej radykalne opory wcale licznych "konserwatywnych" grup kościelnych wobec soborowej "rewolucji", jak również radykalizowanie się grup "liberalnych", które otwarcie zaczęły oskarżać Watykan o spowalnianie lub wręcz wstrzymywanie soborowych reform. Podziały, przed którymi bronili się ojcowie soborowi, stały się faktem. Te i inne zjawiska poza- i wewnątrzkościelne, rodzące zasadnicze nowe problemy, stawały i stają się źródłem nowych debat i sporów. Jedno przy tym powinno być pewne: spory te, wbrew głosom uważającym je za nieszczęście dla życia kościelnego, są nie tylko świadectwem żywotności teologii, która odważnie, nie obawiając się ryzyka, podejmuje wyzwania współczesności, ale i nadzieją dla Kościoła. W kontekście głębi i wielkości przełomu, jaki dokonał się w Kościele za sprawą Vaticanum II, rzeczy narzuca się analogia z okresem wielkich sporów teologicznych, które ogarnęły chrześcijaństwo w pierwszych wiekach jego istnienia. To w ogniu tych sporów, dla których rozstrzygającymi momentami stawały się sobory ekumeniczne, kształtowała się i krystalizowała doktryna Kościoła, pozwalająca mu mierzyć się z wyzwaniami, przed jakimi miała stawiać go przyszłość. Każdy przełom w historii społeczeństw, również społeczności Kościoła, problamtyzując "stare" i otwierając na "nowe", z konieczności prowadzi do zderzenia "starego" z "nowym", pociągając za sobą dyskusje i spory. W ich ogniu buduje się przyszłość.
Można dziś przypatrywać się sporom rozgrywającym się w teologii, biernie czekając, aż nadejdzie czas ich rozwiązania; można pasjonować się ich przebiegiem, ścieraniem się argumentów i racji; można narzekać, że one istnieją, z przekonaniem, iż Kościół potrzebuje nie sporów, ale spokoju; można uważać je za zbędne, uważając, że nie trzeba stawiać nowych pytań wierze, a jedynie mocno trwać przy słowie tradycji; można włączyć się w te spory, angażując się po tej czy innej stronie? Można jednak również starać się o dokonanie teologicznej ich systematyzacji, pytać o ich źródła, uwarunkowania i założenia; zgłębiać to, co je u fundamentów być może łączy i/lub dzieli; "prorokować", w jakim kierunku zmierzają, jakie są perspektywy ich rozwiązań, w jakim sensie mogą służyć i służą misji Kościoła, czego Kościół może się od nich nauczyć, by swoją misję wypełniać dzisiaj - w trudnym dla wiary momencie dziejów - zgodnie z wolą Jezusa Chrystusa; szukać odpowiedzi na pytanie o to, jakich zmian domagają się one od Kościoła, gdyż - jak chciał Sobór Watykański II - Ecclesia semper reformanda.
Zadanie teologicznej systematyzacji współczesnych teologicznych debat i sporów kryje w sobie tyle teologicznych i eklezjalnych nadziei, że warto i trzeba się go podjąć, szczególnie w czasie, gdy Kościół wchodzi w trzecie tysiąclecie. Zadanie to stawia sobie autor niniejszego studium, mając świadomość, jak ono jest wielkie i złożone oraz że pełne wykonanie tego zadania przekracza jego możliwości, choćby ze względu na wielką liczbę toczących się sporów, podejmowanych w nich problemów i teologicznych dziedzin, których one dotyczą. Dlatego też studium to metodologicznie zawęża pole swoich badań w taki sposób, że - po pierwsze - zajmuje się tylko sporami bezpośrednio lub pośrednio związanymi z teologią dogmatyczną; po drugie - ogranicza się do wybranych sporów, niemniej jednak wybór ten, jak się przekonamy, ma głębokie uzasadnienie; po trzecie - bada spory z punktu widzenia przede wszystkim uwarunkowań i perspektyw eklezjologicznych, a można powiedzieć, że taki punkt widzenia, który głębiej i szczerzej zostanie uzasadniony za chwilę, organicznie wypływa z treści analizowanych sporów.
Trudno zliczyć wszystkie debaty i spory, które zagościły i goszczą w teologii dogmatycznej po Soborze Watykańskim II, a jeśli decydujemy się tu na próbę ich wyliczenia, to czynimy to ze świadomością ułomności zaproponowanej listy. Tak więc spory te ogniskują się wokół takich zasadniczych kwestii, jak: kapłaństwo kobiet, koncepcja zmartwychwstania w śmierci, posłannictwo teologów, naukowy status teologii, rola doświadczenia w teologii, teologia wyzwolenia, śmierć Boga, cierpienie Boga, "kobiecy" język o Bogu, ludzka świadomość Jezusa Chrystusa, chrystologia "oddolna" i chrystologia "odgórna", odnowione ujęcie tajemnicy Trójcy Świętej, grzech pierworodny, nadzieja zbawienia dla wszystkich, odnowa mariologii, dziewictwo Maryi, piąty dogmat maryjny, Kościół a demokracja, natura, duchowość i eklezjalna rola osób świeckich, natura posługiwania kapłańskiego, charyzmatyczna (pneumatologiczna) struktura Kościoła, problem początków/założenia Kościoła, Kościół jako communio, relacja między Kościołem powszechnym a Kościołami lokalnymi, relacja chrześcijaństwa do innych religii, zbawcza wyjątkowość Jezusa Chrystusa i Kościoła, inkulturacja chrześcijaństwa (przesłania Ewangelii, doktryny i liturgii), odnowa rozumienia ewangelizacyjnej misji Kościoła, "reforma reformy liturgicznej", nieomylność biskupa Rzymu i Kościoła, nowa formy (nieomylnego) nauczania Magisterium Ecclesiae, kościelne wykorzystanie zasady pomocniczości oraz kolegialność biskupów.
Na przełomie XX i XXI w. niektóre z tych debat i sporów bardziej lub mniej wyraźnie wybrzmiały czy straciły na intensywności, inne zaś nabrały znaczenia, dramatyczności i aktualności. Do tych pierwszych można zaliczyć, przykładowo, debaty wokół koncepcji zmartwychwstania w śmierci, cierpienia Boga, nadziei zbawienia dla wszystkich, dziewictwa Maryi czy teologii wyzwolenia. Z kolei listę najbardziej aktualnych sporów łatwo można ułożyć, wgłębiając się w treść dokumentów Jana Pawła II i dykasterii kurii rzymskiej, które zostały opublikowane mniej więcej w ostatniej dekadzie minionego i w pierwszych latach bieżącego stulecia, przy czym istotne jest, że jednym z głównych ich celów było wyciszenie sporów, uspokojenie sytuacji, wyznaczenie właściwego kierunku teologicznej refleksji i zaprezentowanie obowiązujących rozwiązań. Mając na uwadze częstotliwość pojawiania się konkretnej problematyki w watykańskich dokumentach, jak również fakt, że pojawia się ona w dokumentach opublikowanych w ostatniej dekadzie XX w. i ponownie na początku wieku XXI, można - jak się zdaje - zasadnie wnosić, że ta konkretna problematyka i spory, które jej dotyczą, nie tylko stały się aktualne w obecnym momencie historii, ale również przez Magisterium Ecclesiae uważane są za fundamentalne dla przyszłości Kościoła. Nic też nie stoi na przeszkodzie, jak pokażemy w niniejszym studium, by zgodzić się z taką diagnozą. Na podstawie "ostatnich" dokumentów Watykanu lista priorytetowych zagadnień teologicznodogmatycznych układa się w następujący sposób:
1. Zagadnienia chrystologiczne związane z rozumieniem relacji między chrześcijaństwem i innymi religiami, szczególnie problem zbawczej wyjątkowości i powszechności tajemnicy Jezusa Chrystusa. Problematyka ta ma ścisły związek z eklezjologią: rozumienie zbawczej wyjątkowości Kościoła, ewangelizacyjnej jego misji, dialogu Kościoła z innymi religiami czy inkulturacji orędzia chrześcijańskiego. Tych zagadnień dotyczą choćby takie "ostatnie" dokumenty Jana Pawła II, jak encyklika Redemptoris missio (1991 r.) czy adhortacje Ecclesia in Africa (1995) i Ecclesia in Asia (1999). Nie można też nie wspomnieć tu o zorganizowanych z inicjatywy Jana Pawła II, jak się sądzi, przełomowych w relacjach międzyreligijnych dwóch modlitewnych spotkaniach przywódców wielu religii w Asyżu w latach 1986 i 2002. Z dokumentów dykasterii watykańskich wystarczy wymienić: Dialog i przepowiadanie (1993) Kongregacji Ewangelizacji Narodów i Papieskiej Rady ds. Dialogu Międzyreligijnego oraz list Kongregacji Nauki Wiary o niektórych aspektach medytacji chrześcijańskiej (1989), przede wszystkim zaś głośną deklarację Dominus Iesus tej kongregacji z 2000 r., jak również notyfikacje oceniające prawowierność doktrynalną trzech teologów azjatyckich: T. Balasuriyi (1997), A. de Mella (1998) i J. Dupuis (2001).
2. Zagadnienia teologiczne, a ściślej - teo-logiczne (dotyczące tajemnicy i obrazu Boga, greckie - theos), i eklezjologiczne związane z kwestią kobiecą: możliwość "kobiecego/macierzyńskiego" języka o Bogu, kapłaństwo kobiet, "różnica płciowa" i jej znaczenie dla roli i miejsca kobiet i mężczyzn w świecie i Kościele, posługiwanie kobiet w Kościele, ale również pośrednio zagadnienia natury i roli świeckich w Kościele i posługiwania kapłańskiego.
Tej problematyki dotyczą papieskie dokumenty: encyklika maryjna Redemptoris Mater (1987), list apostolski o godności i powołaniu kobiety Mulieris dignitatem (1988), list o udzielaniu święceń kapłańskich wyłącznie mężczyznom Ordinatio sacerdotalis (1994), List do kobiet (1995), list apostolski Ad tuendam fidem (1998), adhortacja o świeckich Christifideles laici (1988), adhortacja o formacji kapłanów Pastores dabo vobis (1992). Z kolei kwestią kobiecą bezpośrednio lub pośrednio zajmują się następujące dokumenty Kongregacji Nauki Wiary: odpowiedź na wątpliwości dotyczące doktryny zawartej w Ordinatio sacerdotalis (1995), wyjaśnienie doktrynalne dotyczące końcowej części formuły Wyznania wiary (1998), monitum i dekret z 2002 r. odnoszące się do próby świeceń kapłańskich podjętej przez siedem katoliczek w Austrii, list o współdziałaniu mężczyzny i kobiety w Kościele i świecie (2004); instrukcja o niektórych kwestiach dotyczących współpracy wiernych świeckich w posłudze kapłanów (1997; współautorami jest siedem innych dykasterii kurii rzymskiej).
3. Problematyka teologiczno-liturgiczna i ściśle z nią związana problematyka eklezjologiczna odnosząca się do pytania o autorytet nauczający w Kościele, szczególnie kwestia rozumienia kolegialności biskupów, relacji między Kościołem powszechnym i Kościołami lokalnymi, Kościoła jako communio, eklezjalnego wykorzystania zasady pomocniczości, autorytetu pośrednich struktur biskupich, przede wszystkim konferencji episkopatów, roli tych struktur w kształtowaniu liturgii w Kościołach lokalnych i wspólnotach Kościołów lokalnych czy inkulturacji, szczególnie liturgicznej.
Tą problematyką zajmują się dokumenty Jana Pawła II: motu proprio o naturze teologicznej i prawnej konferencji episkopatów Apostolos suos (1998 r.), adhortacja o posłudze biskupiej Pastores gregis (2003 r.), list apostolski w 25. rocznicę ogłoszenia konstytucji soborowej o Świętej Liturgii (1988 r.), list apostolski z okazji 40. rocznicy Sacrosanctum Concilium (2003), encyklika Ecclesia de Eucharistia (2003 r.). Spośród dokumentów Kongregacji Nauki Wiary należy wymienić tu: list o niektórych aspektach Kościoła pojętego jako komunia Communionis notio (1992) i normy dotyczące tłumaczenia tekstów biblijnych wykorzystywanych w liturgii (1997). Tych zagadnień dotyczą też dokumenty Kongregacji Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, jak: instrukcja o inkulturacji i Liturgii Rzymskiej Varietates legitimae (1994), instrukcja Liturgiam authenticam o użyciu języków narodowych w liturgii (2001), dokument o posługiwaniu się w liturgii Nową Wulgatą (2001), do tego należy dodać kilka listów tej kongregacji w sprawie Międzynarodowej Komisji Języka Angielskiego w Liturgii, powołanej przez episkopaty krajów anglojęzycznych do oficjalnego tłumaczenia łacińskich tekstów liturgicznych na język angielski.
Przedstawiona trójczłonowa lista zagadnień [5], które zajmują priorytetowe miejsce w dokumentach Jana Pawła II i dykasterii kurii rzymskiej na przełomie XX i XXI w., stanowi podstawę dla struktury niniejszego studium. Składa się ono z trzech rozdziałów. Pierwszy zajmuje się chrystologiczno-eklezjologicznymi sporami w związku z relacją chrześcijaństwa do innych religii. Przestrzenią dla tych sporów jest młoda teologiczna dyscyplina - teologia religii, która bada inne religie z punktu widzenia Objawienia chrześcijańskiego. W ramach tego studium jednak skupiamy się nie tyle na sporach między samymi teologami religii, choć i ten wątek zajmuje tu swoje ważne miejsce, ile na sporze wokół problematyki podniesionej przez słynną deklarację Kongregacji Nauki Wiary Dominus Iesus, i to przede wszystkim w kontekście eklezjologii i chrystologii na kontynencie azjatyckim oraz na debatach rozgrywających się między teologią i biskupami kontynentu azjatyckiego a nauczaniem Watykanu. Azjatycko-watykański spór ma zdecydowanie większe znaczenie dla przyszłości Kościoła niż spór między teologami religii przede wszystkim dlatego, że ten pierwszy w istocie jest sporem toczącym się w ramach samego Magisterium Kościoła.
Rozdział drugi poświęcony jest kilku sporom o charakterze teo-logiczno-eklezjologicznym na styku nauczania Kościoła i teologii feministycznej: wokół "kobieco/macierzyńskiej" wizji Boga, proponowanej przez tę teologię, i relacji tej wizji do tradycyjnego "męskiego", szczególnie "ojcowskiego" języka o Bogu, w tym teologiczno-biblijnego sporu dotyczącego imienia Abba. Z kolei rozdział ten omawia spór wokół kapłaństwa kobiet w powiązaniu z teologicznofeministyczną propozycją rozumienia Kościoła, które staje się poważnym wyzwaniem dla tradycyjnej eklezjologii. W rozdziale tym pokrótce dotykamy również sporów na temat charyzmatycznej struktury Kościoła i jej relacji do struktury instytucjonalnej, teologii laikatu i posługiwania kościelnego.
Rozdział trzeci zajmuje się sporami liturgiczno-eklezjologicznymi, w których stronami - podobnie jak w przypadku sporów omawianych w rozdziale pierwszym - są nie tylko sami teologowie, ale również biskupi. W ramach tego rozdziału prezentuje się m.in. głośny spór między kardynałami J. Ratzingerem i W. Kasperem o relację między Kościołem uniwersalnym a Kościołami partykularnymi oraz wielowymiarową debatę między biskupami na temat kolegialności biskupiej, przy czym świadkami tej debaty było kilka posoborowych synodów biskupów, organizowanych w Rzymie, szczególnie X Zwyczajne Ogólne Zgromadzenie Synodu Biskupów z 2001 r., poświęcone posłudze biskupów we współczesnym świecie. W rozdziale tym omawia się też spór między Kongregacją Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów a biskupami amerykańskimi o zasadę tłumaczenia łacińskich tekstów liturgicznych na języki narodowe oraz głośną liturgiczno-eklezjologiczną debatę, której głównymi bohaterami byli kard. J. A. Medina, ówczesny prefekt tej kongregacji, i bp D. Trautmann, były przewodniczący Komitetu ds. Liturgii Narodowej Konferencji Biskupów Katolickich USA. W ramach tej części pokrótce analizuje się również wielki spór wokół "reformy reformy liturgicznej" [6].
Łącznie w niniejszym studium szeroko oraz bardziej czy mniej pobieżnie prezentuje się i analizuje 15 konkretnych debat i sporów, które na przełomie XX i XXI w. toczą się w ramach chrystologii, teo-logii, soteriologii, liturgiki, eklezjologii, teologii feministycznej, antropologii teologicznej, teologii religii, misjologii, teologii laikatu, a nawet prawa kanonicznego. Jak widać z przedstawionej wyżej listy głównej tematyki watykańskich dokumentów przełomu XX i XX w., na czoło wysunęła się w nich problematyka eklezjologiczna. Bez wątpienia Magisterium Kościoła i teologia kontynuują dziś eklezjologiczne dzieło Soboru Watykańskiego II, który - powtórzmy - zatrzymał się w "połowie drogi" i domagał się kontynuacji. Vaticanum II skupiło się na tajemnicy Kościoła, niemniej jednak nie chodziło mu o "Kościół dla samego Kościoła". Nie był to sobór eklezjocentryczny, ale teocentryczny, o czym przypomniał na jego zakończenie papież Paweł VI: "Ostatecznie, religijne znaczenie Soboru można podsumować jako życzliwe naleganie i przyjacielskie zaproszenie do ponownego odkrywania Boga w braterskiej miłości" [7].
Kościół zna Boga dzięki wydarzeniu Jezusa Chrystusa, którego w uprzywilejowany sposób zbawczo doświadcza - w Duchu Świętym - podczas liturgii. Soborowa eklezjologia pozostawała na służbie trzech wielkich spraw: Chrystus, Bóg, liturgia (Duch Święty). W dyskusjach, debatach i sporach, które toczyły się podczas Vaticanum II, chodziło o wypracowanie takiego rozumienia Kościoła, by na progu trzeciego tysiąclecia był on w stanie jak najlepiej i jak najskuteczniej prowadzić ludzi do Boga przez Chrystusa w Duchu Świętym. Relacja między eklezjologią a chrystologią, teo-logią, liturgią (pneumatologią) jest rzeczywistością bardzo złożoną. Wszystkie te dziedziny wielowymiarowo oddziałują na siebie i wzajemnie się warunkują, czego świadectwem są również dokumenty Vaticanum II. Niemniej ojcowie soborowi za punkt wyjścia do zgłębienia wszystkich wielkich tematów-tajemnic wiary w konkretnym momencie dziejów przyjęli tajemnicę Kościoła, eklezjologię. W tym sensie można powiedzieć, że u podstaw soborowych sporów o wizję Boga, Chrystusa, Ducha Świętego, liturgii, ale również o wszystkie inne problemy podjęte na Vaticanum II - leżała eklezjologia.
Nie inaczej - jak się wydaje - dzieje się w rozlicznych współczesnych teologicznych sporach, które kontynuują wielkie dzieło soboru. Z tego też fundamentalnego eklezjologicznego punktu widzenia niniejsze studium pragnie poddać badaniom prezentowane spory. Zasadniczo chodzi tu o próbę weryfikacji hipotezy, że u korzeni współczesnych wielkich debat teologicznych znajduje się eklezjologia, a ściślej - o rozumienie Kościoła na progu trzeciego tysiąclecia. Jak wiele na to wskazuje, w literaturze teologicznej nie istnieje, jak do tej pory, podobne studium.
Teologia - jako fides quaerens intellectum - szuka zrozumienia wiary. Niniejsze studium wpisuje się w to fundamentalne zadanie teologii w specyficzny sposób, szukając zrozumienia wiary poprzez szukanie zrozumienia współczesnych sporów teologicznych. Teologia quaerens intellectum theologiae - to stwierdzenie wyznacza metodologiczne ramy niniejszego studium. W pracy prezentuje się wybrane wielkie spory teologiczne, analizuje je, poddaje ocenie i syntetyzuje według eklezjologicznego klucza. Na poszczególne rozdziały składają się dwie zasadnicze warstwy: referująco-analizująca i oceniająco-syntetyzująca.
Warstwa referująco-analizująca. Prezentacja sporów ma charakter diachroniczny. Chodzi w niej nie tyle o równoległe (synchroniczne) przedstawienie oraz zestawienie racji i tez spierających się stanowisk [8], ile o ukazanie tych racji i tez w teologicznym starciu, napięciu i ruchu, w mocowaniu się ze sobą i krzyżowaniu. Można by rzecz, że studium to pragnie zaprezentować poszczególne stanowiska niejako w ruchu - pokazać, w jakiej mierze to możliwe, drogę ich rozwoju i dojrzewania oraz przekazać czytelnikom "smak" prowadzonych żywych sporów, które tylko w niewielkim stopniu znane są w Polsce, a które mają dziś tak wielkie znaczenie dla przyszłości Kościoła, również w naszym kraju. Istotne przy tym jest, że spory prezentuje się w sposób krytyczny, tzn. że już na tym poziomie nie braknie oceny szczegółowych aspektów proponowanych przez strony sporów argumentów i rozwiązań.
Warstwa syntetyzująco-oceniająca - próba ogólnej oceny i dokonania syntezy prezentowanych sporów w świetle z przyjętej - eklezjologicznej - perspektywy badawczej. W ramach oceny mieści się również próba sformułowania zasadniczych pytań i problemów, jakie one rodzą, oraz zakreślenia możliwych perspektyw znalezienia na nie odpowiedzi i rozwiązań.
W znakomitej dysertacji na temat pneumatologicznej interpretacji Kościoła jako communio w posoborowej literaturze teologicznej ks. A. Czaja podejmuje ważny problem ewentualnego zwołania kolejnego soboru. Teolog ten pisze: "W perspektywie przemian, jakie się dokonały w świecie na przełomie drugiego i trzeciego tysiąclecia zgłasza się potrzebę zwołania Trzeciego Soboru Watykańskiego. Podkreśla się, że jest to wymóg chwili, jeśli Kościół w realizacji swojego zbawczego pośrednictwa zamierza lepiej wyjść do świata, odnieść się do jego potrzeb, zranień i zagrażających mu niebezpieczeństw. Są też i tacy, który reprezentują przeciwne stanowisko. W ich przekonaniu należy przynajmniej spowolnić niektóre z przeobrażeń w życiu Kościoła i jego odniesienia do świata. Chodzi o te przeobrażenia, które pociągnęła za sobą nauka Soboru Watykańskiego II" [9]. Sam autor tych słów nie opowiada się po żadnej ze stron, widząc naglącą konieczność dalszego zgłębiania doktryny Vaticanum II, odkrywania i rzetelnej recepcji wielkiego bogactwa treści, które wypracowali ojcowie soborowi. Ks. Czaja powołuje się na słowa Jana Pawła II z listu apostolskiego Novo millenio ineunte: "W miarę upływu lat teksty soborowe nie tracą wartości i blasku. Konieczne jest, aby były należycie odczytywane, poznawane i przyswajane jako miarodajne i normatywne teksty Magisterium, należące do Tradycji Kościoła. Dzisiaj, po zakończeniu jubileuszu [Roku 2000], szczególnie mocno odczuwam powinność ukazywania Soboru jako wielkiej łaski, która stała się dobrodziejstwem dla Kościoła w XX wieku: został on dany jako niezawodna busola, wskazująca nam drogę w stuleciu, które się rozpoczyna" (nr 57).
Charakterystyczne, że w ramach omawianych w tym studium sporów nie raz pojawia się postulat zwołania kolejnego soboru, chociaż nikt nie twierdzi, że Vaticanum II doczekało się pełnej realizacji czy zostało wyczerpane. Niektórzy żywią jednak przekonanie, że problemy, przed jakimi stoi dziś wiara, Kościół i teologia, mają tak wielką rangę i są tak nowe, a przy tym ich rozwiązania, które obligowałyby Kościół, są tak bardzo potrzebne i naglące, iż domagają się rozstrzygnięcia na najwyższym nauczycielskim poziomie Kościoła. Siłą rzeczy więc pytanie o Sobór Watykański III stanowi ważną perspektywę również dla przedkładanego tu studium.

Książka "Spór o rozumienie Kościoła. Eklezjologiczne uwarunkowania i perspektywy wielkich debat teologicznych na przełomie XX i XXI wieku" - Józef Majewski - oprawa miękka - Wydawnictwo WIĘŹ.