Społeczne tworzenie ciała. Płeć kulturowa i płeć biologiczna

Opis książki:

Czy ciało ma swoją historię? Jak zmieniało się postrzeganie ciała w kulturze europejskiej? Czy tak dziś podkreślana różnica płciowa pomiędzy kobietą i mężczyzną jest skutkiem zmian w definiowaniu i wyjaśnianiu tajemnic biologicznych funkcjonowania ciała? Do czego doprowadziła medykalizacja ciała? Na czym polega indywidualizacja ciała i jakie są tego skutki dla współczesnego człowieka? Na te i inne pytania czytelnicy znajdą odpowiedzi w przedstawianej książce.

PRZECZYTAJ FRAGMENT

Gesty znaczące jako element płci kulturowej

W La Specoli, włoskiej galerii figur woskowych, inaczej pokazuje się ciała mężczyzn i kobiet. Postacie stojące to głównie figury męskie, ukazane z gestami podniesionej głowy czy wzniesionej ręki. Kobiety pokazane są jako istoty pasywne, rzadko stojące, ich twarz wyrażają emocje. System mięśni pokazywany jest na przykładzie ciała męskiego. Układ nerwowy, związany z wyrażaniem emocji, wiązany jest z ciałem kobiecym zgodnie z dziewiętnastowiecznym toposem medycyny, która utrzymywała opinię o bardziej wrażliwym systemie nerwowym u kobiet (Wieczorkiewicz, 2000).
Czy samo ciało zawiera wartości, o których wspomina Anna Wieczorkiewicz? Czy któreś z ciał jest samo przez się pasywne, wyrażające emocje? Czy któreś z nich jest aktywne? Po czym rozpoznajemy płeć ciała, które widzimy z oddalenia? Płeć i seksualność nie są fenomenami naturalnymi, ale raczej zasadami klasyfikacji, odróżniania jednego typu ludzi od drugie go. Dlatego jest możliwe wyodrębnienie tych zasad wyrażania gestów, które kulturowo przypisane są kobietom lub mężczyznom; tych charakterystyk ruchowych, po których rozpoznajemy u danych osób odpowiednią płeć. Jak już wspomniałem, gesty są istotnym elementem fasady płci kulturowej. Świadomie i nieświadomie komunikujemy się z ludźmi na poziomie niewerbalnym. Znaczenia większości sygnałów niewerbalnych są zdefiniowane kulturowo, dzięki temu mają one jakikolwiek sens. Trzeba jednak zaznaczyć, że o ile wybrane sygnały niewerbalne mogą być stosowane świadomie z intencjami ich celowego wykorzystywania, większość z nich jest nadawana nieświadomie i nieświadomie odbierana. Konkretne sygnały niewerbalne są odpowiedzią jednostek na wymogi związane z płcią kulturową.
Sygnały niewerbalne mogą być transmitowane przez wiele kanałów, może to być kształt ciała, zajmowana przestrzeń, gesty i pozycje ciała, dotyk, kontakt wzrokowy, uśmiech oraz inne gesty związane z twarzą, głową, ciałem. Ponadto jednym z elementów współdziałającym z sygnałami niewerbalnymi jest także ton głosu oraz głośność mówienia. Sam wariant języka może być łączony z płcią rozmówcy (Buczkowski, 1999). Wariant używanego języka może być także związany z cechami psychicznymi i społecznymi jednostki. Również na tej podstawie można podjąć próby określenia płci rozmówcy (Brocki, 2001). Jeśli chodzi o zasadnicze elementy różnicujące płeć kulturową, najbardziej istotne są: postawa ciała i poruszanie się, terytorializm i przestrzeń osobista, ekspresja mimiczna, zachowania wzrokowe i dotykowe oraz głos. Na tych elementach skupię swą uwagę w dalszej części tego rozdziału.
Zasadniczo kobieca płeć kulturowa jest kojarzona z większą ekspresywnością, szczególnie emocji (Fuchs-Epstein, 1988). Większy stopień ekspresywności kobiecej jest powiązany z kobiecym nastawieniem na relacje międzyludzkie. Podtrzymywanie i rozwijanie interakcji wymaga rozwiniętej umiejętności odczytywania gestów partnera oraz lepszego posługiwania się własnymi gestami. Gesty są tu wsparciem dla słów języka i pełnią funkcję dopełniającą. Istotną różnicą pomiędzy kobiecym i męskim posługiwaniem się ciałem w kontekście gestów znaczących jest samo ciało. O ile ciało stateczne, pozostające w bezruchu jest (może być) w nie wielkim stopniu i z pewną trudnością umieszczane w ramach interpretacyjnych płci kulturowej, to ciało w ruchu wydaje się łatwo odczytywalne w tym kontekście.
Postawa ciała związana z kobiecą płcią kulturową zawiera zwykle takie elementy, jak: trzymanie złączonych nóg podczas siedzenia, bardziej zwarta i zamknięta postawa ciała i ręce umieszczone bliżej ciała, rzadsze prezentowanie ciała i jego wychylanie, kołysanie biodrami podczas chodzenia i lekkie wyginanie ich do przodu, co sugeruje gotowość odbycia aktu seksualnego. Kobiece ciało ma też, podczas chodzenia, zachowywać się jak jedna zharmonizowana całość (Głodowski, 1999 za: Pear-son, 1985). W cechach podanych przez Głodowskiego można oczywiście dostrzec profil osoby niepewnej siebie, będącej w poczuciu zagrożenia oraz kontrolującej otoczenie. Fakt, że tego typu zachowania przypisuje się kobiecie, świadczy o jej pozycji społecznej. W zasadzie tego typu gesty można również dostrzec u mężczyzn wówczas, gdy są w kontakcie z osobami o wysokim autorytecie czy władzy (może za wyjątkiem kołysania biodrami). Dodatkowo kobieta, przynajmniej stereotypowo, ma mieć spuszczony wzrok, uśmiech pani domu i ma unikać dotyku (Głodowski, 1999 za: Ekins i Ekins, 1978).
Z kolei ciało określone przez męską płeć kulturową, prezentuje takie gesty posturalne, jak trzymanie rozwartych stóp oraz rozwartych ramion, częstsze i bardziej intensywne pochylanie ciała do przodu, utrzymywanie bioder nieruchomo podczas chodzenia i lekkie wyginanie ich do tyłu. Generalnie mężczyźni mają charakteryzować się bardziej rozluźnionym i swobodnym sposobem chodzenia (Głodowski, 1999 za: Pearson, 1985).
Oczywiście można tu także dodać, że kobiety inaczej posługują się własnymi ciałami w znanym środowisku, w którym znajdują się znane im osoby obojga płci lub osoby tylko jednej płci (kobiety). Zasadnym wydaje się zaznaczenie, że większość różnic pomiędzy płciami dotyczy sytuacji publicznych (formalnych). W otoczeniu nieformalnym (prywatnym) wyniki powyższych badań mogłyby być zupełnie inne. Zakres gestykulacji jest w sytuacji prywatnej silnie zindywidualizowany i jest pochodną zasad wypracowanych podczas interakcji w konkretnej relacji oraz wynika z dotychczasowych doświadczeń. Przedstawione powyżej gesty dotyczą przede wszystkim sfery publicznej. Jest to o tyle istotne, że informacje na temat różnic płciowych wskazują też na istniejące modele zarządzania ciałem. Sposoby gestykulowania, chodzenia, postawy ciała, które są odpowiedzią konkretnych jednostek na społeczno-kulturowe wymogi określonej koncepcji płci kulturowej.
Zajmowanie przestrzeni oraz terytorializm, to kolejna cecha związana z płcią mającą wpływ na ciało. Przestrzeń zajmowana przez kobiety jest mniejsza niż przestrzeń zajmowana przez mężczyzn (Frieze, 1978). W przestrzeni domowej lub zawodowej kobietom przeznaczone jest mniej przestrzeni oraz jest ona gorsza w porównaniu do przestrzeni mężczyzn. Z przestrzenią przeznaczoną dla płci związana jest także przestrzeń osobista, określająca bezpośrednią przestrzeń intymną wokół ciała. Tu również występują istotne różnice. Kobiety mają mieć mniejszą przestrzeń osobistą niż mężczyźni (Frieze, 1978).
Mężczyźni wykorzystują zajmowaną przestrzeń do wyrażania i potwierdzania swej dominacji, zarówno w kontekście różnic w pozycji społecznej między mężczyznami, jak i wobec kobiet. Przestrzeń służy im także do narzucania wzorów relacji dystansu. Wykorzystanie większej przestrzeni wiąże się dodatkowo z bardziej aktywną obroną własnego obszaru oraz większą agresywnością w przypadku zatłoczenia (Głodowski, 1999). Kobiety z kolei mają być bardziej elastyczne wobec przypadków naruszania ich przestrzeni osobistej i publicznej.
Oczywiście różnice w przestrzeni zajmowanej przez poszczególne płcie mogą się różnić kulturowo. Niezmienna jednak pozostaje komunikacyjna funkcja zajmowanej przestrzeni, świadcząca o pozycji społecznej. W tym kontekście interesująca wydaje się paralela z przestrzenią zajmowaną przez króla na średniowiecznym dworze - socjalizowanie ciała i gestów doprowadziło do coraz większego dystansu pomiędzy dworzanami i władcą. W odniesieniu do płci osobie prezentującej kobiecą płeć kulturową przypisuje się niższą pozycję społeczną.
Powyżej wspomniałem o przypisywanej kobietom większej ekspresywności, szczególnie emocji. W tym miejscu chciałbym się temu przyjrzeć nieco bliżej. Głodowski podaje podstawowe różnice w ekspresji mimicznej pomiędzy kobietami i mężczyznami.
Zgodnie z wynikami badań kobiety posługują się bardziej wyrazistą ekspresją i lepiej przekazują emocje niż mężczyźni. Wykazują także większą zdolność do zapamiętywania własnych ekspresji mimicznych, a także śmieją się częściej, wykazują większą zdolność do odwzajemniania uśmiechu, jeśli ktoś uśmiechnie się do nich oraz obdarzają większą sympatią osoby, które się uśmiechają lub śmieją (Głodowski, 1999 za: Pearson, 1985; Frieze, 1978).
Mniejsza ekspresja mimiczna wyrażana przez mężczyzn może być tutaj postrzegana jako nakładające się działanie dwóch mechanizmów. Może wynikać z różnic w procesie socjalizacji, podczas którego mężczyźni uczeni są nie pokazywać emocji (np. nie płakać). Może także wynikać z tendencji unikania okazywania emocji w celu zachowania bardziej racjonalnego oglądu sytuacji. Efektem tego może być trafniejsze zrozumienie ewentualnych intencji komunikującej osoby. Oczywiście okazywanie przez mężczyznę emocji może także prowadzić do osłabienia wizerunku osoby silnej, niezależnej i nie ulegającej jakimkolwiek wpływom. Ekspresja mimiczna związana z ciałem jest funkcją prezentowania określonego kanonu kulturowego. W tym przypadku "kobiece" przypisanie do ciała prowadzi do większej jego świadomości i bardziej umiejętnego zarządzania nim. Stanowi to czytelne potwierdzenie większego zindywidualizowania ciała kobiety.
Z ekspresją emocji na twarzy wiąże się także posługiwanie się wzrokiem i spojrzeniem. Zgodnie z wynikami niektórych badań kobiety mają nawiązywać bardziej intensywny kontakt wzrokowy niż mężczyźni, i to zarówno z kobietami, jak i mężczyznami, oraz mają także poświęcać więcej czasu na przyglądanie się (Głodowski, 1999 za: Pearson, 1985; Frieze 1978). Różnice te mają mieć swoje źródła w odmiennej socjalizacji. Częstsze kary i bardziej intensywna socjalizacja, której poddawani są chłopcy, ma prowadzić do unikania kontaktu wzrokowego ze strachu (Głodowski, 1999 za: Yliestra i Manske, 1981).
Interpretacji tej przeczą jednak różnice podawane przez Głodowskiego. Zgodnie z nimi kobiety przejawiać mają częściej niż mężczyźni unikowe zachowania wzrokowe. Jest to oczywiście rezultat niższej pozycji kobiet. Podobne unikowe zachowania wzrokowe są spotykane wśród osób o niższej pozycji społecznej podczas kontaktów z osobami z wyższych klas (poddani na dworze królewskim pochylający się przed królem). Podawane tu różnice są przede wszystkim efektem odmiennej pozycji społecznej i odmiennego wartościowania płci kulturowej. Ciało służące do wyrażania różnic jest medium, dzięki któremu podporządkowana wartość kobiecej płci kulturowej może znaleźć swój wyraz. Z kolei mężczyźni częściej stosują technikę wpatrywania się w "przeciwnika" do określenia przynależnego sobie obszaru (Frie-ze, 1978).
Kolejnym istotnym elementem, powiązanym z gestami służącymi "opakowaniu" ciała konkretnej płci kulturowej, jest dotyk. Pełni on szereg różnorodnych funkcji, w które nie będę wnikał, koncentrując się przede wszystkim na różnicach pomiędzy płciami. Zgodnie z wynikami badań, kobiety same mają dotykać rzadziej niż mężczyźni, ale mają także być częściej dotykane przez inne osoby (Głodowski, 1999 za: Pearson, 1985). Jest to dość oczywiste zasygnalizowanie pozycji społecznej osoby inicjującej dotyk. Badania wskazują, że osoba inicjująca dotyk zwykle znajduje się w wyższej pozycji społecznej. W tym kontekście można także przytoczyć przykład króla, którego ciało było chronione przed dotykiem osób o niższym statusie społecznym. Ponadto kobiety mają być bardziej wrażliwe na różne rodzaje dotyków oraz trafniej odczytywać mają dotyk sugerujący ciepło oraz dotyk sygnalizujący zamiary seksualne. Mężczyźni mają postrzegać dotyk przede wszystkim jako rodzaj zachowania instrumentalnego, którego celem jest aktywność seksualna, wskazanie na brak samodzielności ocenianej osoby oraz jako podkreślenie dominacji (Głodowski, 1999 za: Pearson, 1985).
Niezwykle istotne jest podkreślenie obecności specyficznych powiązań pomiędzy płciami. Większość zaprezentowanych przeze mnie różnic pomiędzy kobiecą i męska płcią kulturową obserwowana jest jedynie w sytuacjach, w których są obecne i kobiety, i mężczyźni (Epstein, 1988; Głodowski, 1999). Kobiety są bardziej kobiece w otoczeniu mężczyzn, których uważają za atrakcyjnych. Mężczyźni przejawiają więcej zachowań tzw. "rycerskich" w otoczeniu kobiet. W sytuacjach monopłciowych powyższe relacje nie muszą zachodzić, albo mogą mieć charakter związany tylko i wyłącznie z podkreślaniem różnicy w pozycji społecznej lub pełnienia odmiennej, sytuacyjnej roli społecznej (Epstein, 1988).

Pod koniec warto zadać pytanie, czy istnieją gesty lub zachowania związane z ciałem, które mogą istnieć poza kontekstem płci kulturowej. Do pewnego stopnia odpowiedziałem na nie w poprzednim akapicie. Warto jednak jeszcze podkreślić, że pewne role społeczne, które wymagają odgrywania apłciowości (urzędnik w uniformie) albo androgyniczności (kobiety w tradycyjnie męskich zawodach i odwrotnie), zakłócają i osłabiają, albo wręcz wykluczają "płciowe" znaczenie prezentowanych gestów. Jednakże większość charakterystyk ciała związanych z gestami jest nacechowana płciowo. Gesty pełnią istotną rolę przy podtrzymywaniu i rozpoznawaniu płci kulturowej. Ciało jest tu podstawowym środkiem służącym prezentacji określonych charakterystyk płciowych. Służy ono także jako podstawa do określania płci oraz warunek jej istnienia.

Książka "Społeczne tworzenie ciała. Płeć kulturowa i płeć biologiczna" - Adam Buczkowski - oprawa miękka - Wydawnictwo UNIVERSITAS.