Sądownictwo powszechne w Polsce w latach 1944-1950

Opis książki:

Budowa wymiaru sprawiedliwości w Polsce Ludowej wiąże się ściśle z kształtowaniem się systemu polityczno-społecznego w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej. System ten, wprowadzony na ziemie polskie jako wynik nowych układów politycznych w Europie, trafił na zupełnie niepodatny grunt. Forsujący go komuniści, zainteresowani w gruncie rzeczy li tylko przejęciem władzy, koncentrowali się w tych latach na organizacji aparatu przemocy, odsuwając wszelkie inne sprawy na dalszy plan. W tym układzie wymiarowi sprawiedliwości wyznaczono rolę organu wspierającego władzę kształtującą nowy ustrój. Takie miejsce sądów - a właściwie miejsce prawa - wyznaczono i utrzymywano w Polsce przez wiele kolejnych lat. To właśnie prawo stanowiło wykładnię bieżących po trzeb politycznych. Taka zaś rola prawa w kształtującej się rzeczywistości musiała powodować jego znaczną dewaluację. I chyba z tego względu -jak nam się wydaje - problem tak poważny, jak organizacja wymiaru sprawiedliwości, w literaturze przedmiotu jest pomijany bądź przedstawiany w bardzo ograniczonym zakresie. I właśnie wbrew temu w niniejszej pracy podjęto próbę przedstawienia działań mających na celu organizowanie sądownictwa powszechnego w okresie kształtowania się nowego modelu ustrojowego na ziemiach polskich. Oprócz sądów tworzących sądownictwo powszechne wielokrotnie na ła- mach tej pracy przywoływane są istniejące poza nim różne formy sądownictwa specjalnego czy organów quasi-sądowych. Ich zwiększająca się z roku na rok, czy wręcz z miesiąca na miesiąc, rola miała olbrzymi wpływ na znaczenie sądownictwa powszechnego w nowej rzeczywistości. Praca obejmuje lata 1944-1950. Wydaje się, że uświęcona tradycją wśród historyków cezura 1948 r. ma dużo mniejsze znaczenie dla przedstawianego tematu. W sądownictwie rok ten nie wyróżniał się niczym specjalnym. Ostra represja karna, wynikająca z silnych nacisków politycznych, istniała zarówno przed, jak i po tej dacie. Istotny natomiast moment dla organizacji sądów stanowił przełom lat 1950 i 1951, kiedy to wprowadzano generalną reformę zarówno ustroju, jak i struktur sądowych, odchodząc tym samym od układu przejętego z okresu międzywojennego i od składanych często zapewnień o jego nienaruszalności. Praca składa się z trzech rozdziałów; każdy z nich podzielony jest na dwie części: pierwszą, poświęconą ustrojowi sądów i zmianom zachodzącym w danym okresie, oraz drugą, w której skoncentrowano się na zmianach struktur i warunkach pracy sądownictwa w terenie. Pewna nieproporcjonalność objętości poszczególnych rozdziałów, a szczególnie rozdziału pierwszego w stosunku do dwóch pozostałych, wynika z założenia, że warto i należy przedstawić bardziej szczegółowo często skomplikowany, mało znany, a właściwie nieznany, proces organizacji wymiaru sprawiedliwości w latach 1944-1945. Rozdział pierwszy poświęcony został organizacji sądów powszechnych od lipca 1944 r. do czerwca 1946 r., to jest w czasie, kiedy koncentrowano się przedewszystkim na odbudowie terenowej sieci sądownictwa. Dla pełnego obrazu sytuacji nieodzowne wydało się przedstawienie również przygotowań komunistów i sił z nimi związanych do przejęcia władzy w kraju, a szczególnie tych działań, które dotyczyły wizji wymiaru sprawiedliwości w odrodzonej Polsce. Rozdział drugi obejmuje okres od lipca 1946 r. do czerwca 1949 r. Był to czas stabilizacji sieci terenowej sądów, przy jednoczesnym przygotowywaniu i wprowadzaniu zmian określanych jako "mała reforma ustroju sądowego". Najważniejsze z nich to początek likwidacji trójinstancyjności, wprowadzanie rewizji zamiast apelacji i kasacji oraz ogólnych wytycznych Sądu Najwyższego, a także likwidacja instytucji sędziów śledczych. W rozdziale trzecim przedstawiono sądownictwo powszechne od lipca 1949 r. do l stycznia 1951 r. Był to okres gruntownych reform ustroju powojennego sądownictwa i jego struktur terenowych. W tym czasie całkowicie zniesiono trójinstancyjność, a także doprowadzono do usamodzielnienia się organów prokuratorskich przez oddzielenie ich - na wzór radziecki - od sądownictwa. Zniesiono również przedwojenną strukturę sądów powszechnych, by zamiast sądów grodzkich, okręgowych i apelacyjnych powołać sądy powiatowe i wojewódzkie. Symbolem przemian, jakie dokonały się w wymiarze sprawiedliwości wiatach 1944-1950, stała się, z pewnością nie do końca zamierzona czy uświadomiona, zmiana w 1950 r. tytułu resortowego miesięcznika "Demokratyczny Przegląd Prawniczy" na "Nowe Prawo". Jak w tytule, tak i w rzeczywistości zmieniono "prawo demokratyczne" na "nowe prawo". Jakie było to nowe prawo, jak powstawało, a także jak funkcjonowało, staraliśmy się przedstawić w niniejszej pracy. * * * Podstawę źródłową pracy stanowią akta Ministerstwa Sprawiedliwości znajdujące się w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Zespół ten jest wciąż w trakcie opracowywania archiwalnego, dlatego w przypisach można było powoływać się jedynie na tymczasowe sygnatury poszczególnych jednostek archiwalnych. Dużym walorem zespołu są zgrupowane w nim sprawozdania poszczególnych sądów i prokuratur, dające najszerszy (jeśli patrzeć na stan zachowania źródeł archiwalnych), choć dość "suchy" obraz powstania i działa- nia kolejnych ogniw sieci wymiaru sprawiedliwości. Znacznie większą wartość mają akta poszczególnych sądów zgromadzone w archiwach terenowych. Likwidacji uległy przede wszystkim generalia, jako mające minimalne znaczenie dla bieżącej działalności jednostek wymiaru sprawiedliwości. Dużo lepiej jest z aktami spraw z racji praktycznej potrzeby ich zachowania. Dla ścisłości należy wyjaśnić, że stosunek do akt sądów nie stanowi żadnego wyjątku w postępowaniu z zasobem aktowym pozostałym po działających wówczas, czy nawet obecnie, urzędach i instytucjach. O stanie zachowania akt najlepiej świadczą zespoły archiwalne wykorzystane jako uzupełnienie bazy źródłowej niniejszej pracy. Dotyczy to szczególnie akt Sądu Najwyższego czy Prokuratury Generalnej. I nie jest żadnym argumentem twierdzenie o "załatwianiu spraw przez telefon" bądź o zainteresowaniu decydentów w niszczeniu kompromitujących ich materiałów. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy, obok złych przepisów archiwalnych, było i jest nieprzy- wiązywanie wagi do wartości akt. Uzupełnienie wykorzystanych w pracy materiałów stanowią takie zespoły archiwalne jak: Związek Patriotów Polskich, Biuro Prezydialne Krajowej Rady Narodowej, Ministerstwo Administracji Publicznej, Ministerstwo In formacji i Propagandy czy grupa zespołów pod nazwą Polski Komitet Wy- zwolenia Narodowego. Najistotniejsze źródło drukowane wykorzystane w tej pracy stanowią Dzienniki Ustaw, monitory, a także resortowe dzienniki urzędowe. Tak często niedoceniane przez historyków, są wielokrotnie podstawowym miejscem, gdzie zgromadzono najważniejsze informacje o wprowadzanych zmianach. Akty prawne w nich zawarte wraz z zachowanymi kolejnymi wersjami ich projektów, podbudowane bardziej lub mniej oficjalnymi uzasadnieniami ich powstania, stanowią cenne źródło wyjaśniające kolejne zmiany w sądownictwie powszechnym. Pozostałe źródła drukowane to przede wszystkim sprawozdania stenogra- ficzne z posiedzeń Krajowej Rady Narodowej oraz Sejmu Ustawodawczego. Istotnym uzupełnieniem są czasopisma prawnicze z tego okresu, jak wspo mniany już "Demokratyczny Przegląd Prawniczy", "Wojskowy Przegląd Prawniczy", a także "Państwo i Prawo". Ich wartość jest bardzo szczególna, różna w różnych okresach. Dużo większa, nie pozbawiona elementów krytycznych, gdy na scenie życia politycznego istniejąpartie opozycyjne (szczególnie Polskie Stronnictwo Ludowe czy w mniejszym stopniu Stronnictwo Pracy); inna, gdy zmiana kursu politycznego w 1948 r. radykalnie likwiduje możliwość dyskusji, między innymi na temat sądownictwa i wymiaru sprawiedliwości. Właśnie w odniesieniu do publicystyki z tego okresu potwierdza się data przyjęta przez historyków w periodyzacji dziejów Polski Ludowej. Źródła te stają się zapisem "przytakiwania" odgórnym decyzjom czy ustaleniom. Ten brak dyskusji był znaczącym ułatwieniem we wprowadza- niu wszelkich zmian, zresztą nie tylko w wymiarze sprawiedliwości. Triumfował, znany również przez wiele następnych lat, niemy, acz pełen oklasków, parlament. Zwyciężyła układna, pełna frazesów publicystyka. Dużo mniejsze znaczenie dla tej pracy mają nieliczne opracowania, w niewielkim zakresie poświęcone interesującej nas problematyce. Staraliśmy się maksymalnie je wykorzystać. Wyjaśnienia wymaga używanie w pracy takich określeń jak rząd londyń- ski czy ziemie odzyskane. Autor używa ich świadomie, traktując jako określenia historycznie ukształtowane. * * * Niniejsza praca, w nieco innej wersji -jako rozprawa doktorska - została obroniona w 1990 r. w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk. Pisana była w latach osiemdziesiątych na seminarium kierowanym przez nieżyjącą już Panią Profesor Janinę Zakrzewską. Jej inspiracji i cierpliwości, licznym radom i wskazówkom autor zawdzięcza powstanie tego opracowania. Autor pragnie również podziękować Pani Profesor Marii Turlejskiej, "dobremu duchowi" seminarium, cierpliwie recenzującej kolejne fragmenty pracy.

Książka "Sądownictwo powszechne w Polsce w latach 1944-1950" - Grzegorz Jakubowski - oprawa twarda - Wydawnictwo Instytut Pamięci Narodowej, IPN. Książka posiada 353 stron i została wydana w 2002 r.