Rzymski list poetycki. Próba opisania gatunku

Opis książki:

Wstęp
Termin "list poetycki", użyty w odniesieniu do literatury europejskiej, mającej swe korzenie w antyku grecko-rzymskim, bywa zazwyczaj, niejako automatycznie, kojarzony z Horacym. Asocjacja ta jest oczywiście głęboko uzasadniona. To przecież właśnie Listy Wenuzyjczyka, ich pierwsza oraz druga księga, wyznaczały wzorzec, do którego poezja nowożytna, zwłaszcza ta powstająca w okresach popularnie nazywanych "klasycznymi", odwoływała się niejednokrotnie. Z inspiracji dziełem Horacego wyrosły, by przypomnieć tylko kilka tytułów, łacińskie Epistulae Metricae Petrarki, a potem, tworzone już w językach narodowych, Satire Ariosta, Epístola a Boscán Garcilaso de la Vega, Listy Marota i Boileau, Moral Essays Pope`a, czy wreszcie nasze rodzime Listy Krasickiego.
Wśród autorów rzymskich nie był jednak Wenuzyjczyk pierwszym, który swej poetyckiej wypowiedzi nadał formę listu, jakkolwiek niewątpliwie pod jego piórem zyskała ona zupełnie nową jakość. Przykłady listów poetyckich, w literaturze greckiej obecne tylko marginalnie, odnajdujemy u Lucyliusza i Katullusa. Po Horacym uprawia je (w okresie wygnania) Owidiusz, Stacjusz, a wreszcie, piszący w epoce późnego już antyku, Auzoniusz, Paulin z Noli, Klaudian i Sydoniusz Apollinaris. W wydaniu wszystkich tych twórców list poetycki, jakkolwiek niezwykle różnorodny, wykazuje jedną zasadniczą właściwość wspólną: konstrukcję podmiotu mówiącego. Jest to bowiem podmiot autorski, kierujący swą pisemną wypowiedź do osób dobrze sobie znanych, z którymi łączy go pewien stopień zażyłości, a zatem relacje, które, stosując rzymską terminologię, można określić mianem amicitiae: znajomości, koneksje, towarzyskie układy, a wreszcie również głębokie więzy emocjonalne, prawdziwe przyjaźnie. Rzadziej dochodzą tu do głosu relacje rodzinne, reprezentowane jedynie przez listy Owidiusza do żony, stanowiące istotną część Tristiów, oraz kilka listów Auzoniusza do najbliższych, syna i wnuka.
Zupełnie osobną kategorię literatury rzymskiej stanowią fikcyjne listy poetyckie bohaterów mitologicznych lub historycznych. Gatunek ten, którego etapy rozwojowe nie są nam właściwie znane, reprezentowany jest wyłącznie przez utwory elegijne powstałe w epoce augustowskiej, El. IV 3 Propercjusza, list Aretuzy do Lykotasa, a następnie cykl Heroid Owidiusza. Na zbiór ów składa się, jak wiadomo, 21 elegii: 14 listów bohaterek mitologicznych i jeden list postaci historycznej, poetki Safony, do nieobecnych mężów lub kochanków oraz - powstałe zapewne w jakiś czas później - trzy pary utworów, obejmujące listy mitologicznych protagonistów: Parysa, Leandra, Akontiusa, i odpowiedzi adresatek, odpowiednio: Heleny, Hero i Kydippe.
Te dwa gatunki: list pisany z perspektywy podmiotu autorskiego oraz list-heroidę, jakkolwiek odwołujące się do jednej, epistolarnej konwencji, trudno oczywiście uznać za sobie pokrewne. Sama forma epistolarna służy w nich zasadniczo odmiennym celom. W przypadku heroidy chodzi o kreatywne opracowanie materiału mitologicznego, nadanie mu nowych znaczeń poprzez - przede wszystkim - pogłębienie psychologicznego portretu protagonistów. W tym więc kontekście list-heroida wykazuje głębszy związek genetyczny z literaturą romansową. Nieprzypadkowo w Heroidach Owidiusza można widzieć archetyp nowożytnego romansu epistolarnego w typie np. Niebezpiecznych związków, osiemnastowiecznego arcydzieła literatury francuskiej autorstwa Pierre`a Choderlosa de Laclos. W liście pisanym z pozycji podmiotu autorskiego istotne jest przetransponowanie do tekstu elementów rzeczywistości pozaliterackiej, prywatnego świata twórcy oraz związanych z nim konkretnych - i realnych - osób.
List-heroida, po Owidiuszu gatunek najwyraźniej przez rzymskich autorów zarzucony, doczekał się znakomitej monografii w postaci pracy H. Jacobsona, Ovid`s Heroides (Princeton 1974). Nie podjęto natomiast jak dotąd żadnej próby syntetycznego ujęcia owego tak ciekawego literacko zjawiska, jakie stanowi rzymski list poetycki pisany z perspektywy podmiotu autorskiego. Roli tej nie może bowiem spełnić krótki artykuł H. Petera, Der poetische Brief und die Epistel in Versen, pomieszczony w jego studium nad rzymską tradycją epistolograficzną, Der Brief in Der römischen Literatur, (Leipzig 1901). Niemiecki badacz z konieczności skupił się jedynie na opisaniu głównych wątków tematycznych poszczególnych utworów. Jeszcze bardziej skrótowy charakter mają uwagi J. Sykutrisa zawarte w artykule pt. Epistolographie (RE V Suppl., 1931, ss. 207-208).
Najwybitniejszy współcześnie znawca rzymskiej epistolografii, P. Cugusi, w rozprawie Evoluzione e forme dell`epistolografia latina nella tarda repubblica e nei primi due secoli dell`Impero (Herder, Roma 1983) z założenia temat listów poetyckich pomija.
Całościowe opisanie gatunku listu poetyckiego w obszerniejszym studium monograficznym jawi się zatem jako projekt badawczy, który może wypełnić pewną lukę, istniejącą w literaturze naukowej dotyczącej poezji rzymskiej. Jest to jednak zarazem zadanie wyjątkowo trudne. Listy poetyckie cechuje bowiem, jak wspomniano, ogromna różnorodność, w każdym z nich odbijają się przecież indywidualne, a więc w istocie niepowtarzalne doświadczenia piszącego. Materiał ów nie poddaje się więc łatwym klasyfikacjom w oparciu o, na przykład, kryteria tematyczne. Próbując go syntetycznie objąć, nie można zatem poprzestać jedynie na przeglądzie treści. Przegląd taki może posłużyć tylko do nakreślenia ogólnego szkicu całego zagadnienia.
Podstawowe znaczenie ma znalezienie klucza interpretacyjnego, który pozwoli uniknąć wyłącznie katalogowego zestawiania autorów i ich dzieł.
Kluczem owym może być próba zogniskowania badań na kilku zasadniczych cechach, które, jak się wydaje, w sposób szczególny określają specyfikę listu poetyckiego. Po pierwsze, na kwestii samej formy epistolarnej obecnej w tychże tekstach. Istotne wydaje się nie tylko wskazanie jej zasadniczych wyróżników, ale również zbadanie, czy jest ona znacząca dla treści utworu, czy też stanowi po prostu rodzaj ramy kompozycyjnej, wewnątrz której mogą zostać umieszczone najrozmaitsze elementy.
Drugie pytanie badawcze winno dotyczyć celu, jaki autorzy listów poetyckich przeznaczali swoim utworom.
Zauważmy, że większość starożytnych teoretyków epistolografii, wypowiadając się rzecz jasna wyłącznie na temat listów prozaicznych, na ten właśnie aspekt kładła szczególną uwagę. Zestawienia rozmaitych "typów epistolarnych", dokonane przez Demetriusza i Pseudo-Libaniosa, nie są w istocie niczym innym, jak próbą odpowiedzi na pytanie, po co dana osoba list pisze, jakie towarzyszą jej intencje: czy chce przekazać informację, czy stara się ją zdobyć, czy pragnie wyrazić wdzięczność, zachęcić do jakiejś idei itd.
Po trzecie wreszcie, należy się zastanowić, jakie znaczenia kryje kategoria adresata listu poetyckiego, czego można się dowiedzieć o wirtualnym odbiorcy danego autora, o jego oczekiwaniach względem czytelnika, biorąc pod uwagę osobę nominalnego adresata listu.
Niniejsze studium składa się z czterech rozdziałów. Pierwszy, o charakterze wprowadzającym, stanowi ogólną prezentację materiału, który wchodzi w zakres naszych badań.
W rozdziale drugim omówiono formalne wyznaczniki listu poetyckiego, pokazując jak funkcjonują one w różnych utworach. Opierając się na tych ustaleniach postarano się następnie określić, jaka relacja zachodzi w liście poetyckim pomiędzy formą epistolarną a ładunkiem treściowym.
Rozdział trzeci stanowi opis zasadniczych celów, jakie w zamierzeniu samych autorów miały spełniać listy poetyckie. Poprzez wnikliwą analizę tekstu wykazano, jak ów zasadniczy cel łączy się z doborem treści podejmowanych w poszczególnych utworach.
Wreszcie rozdział czwarty daje odpowiedź na pytanie, do jakiego adresata, nominalnego i wirtualnego, kieruje dany autor swój list. Rozważania te mają charakter krótkich monograficznych szkiców poświęconych poszczególnym poetom. Ich podsumowanie, poprzedzone podsumowaniem najważniejszych ustaleń wynikających z dwóch wcześniejszych rozdziałów, zawarto w ogólnym zakończeniu.
Metoda badawcza, przyjęta w niniejszej pracy ma zatem charakter par excellence filologiczny. Wszelkie wnioski sformułowano w oparciu o szczegółową analizę i interpretację tekstów poetyckich.

Książka "Rzymski list poetycki. Próba opisania gatunku" - Anna M. Wasyl - oprawa miękka - Wydawnictwo Księgarnia Akademicka.