Przestrzeń i rzecz

Opis książki:

Na niniejszą książkę składają się dwie obszerne rozprawy Władimira Toporowa, poświęcone semantyce przestrzeni i rzeczy oraz uzupełniające się nawzajem. Rzeczy modyfikują przestrzeń swoimi znaczeniami (dzięki nim przestrzeń zaczyna "mówić”), zaś przestrzeń odstępuje rzeczom formę i oferuje swój porządek.
Władimir Toporow (ur. 1928) należał do twórców tzw. tartusko-moskiewskiej szkoły semiotyki kultury, która skupiała językoznawców, etnografów, badaczy literatury, historyków sztuki i specjalistów od innych dziedzin kultury. Toporow to wybitny językoznawca i semiotyk, ale jednocześnie ktoś więcej. Kiedy bowiem snuje swoje rozważania nad konkretnymi zagadnieniami, czerpie obficie z dorobku licznych dyscyplin szczegółowych, swobodnie przekraczając ich umowne granice. To z jednej strony zbliża jego prace do refleksji par excellence filozoficznej, z drugiej zaś sprawia, że można je traktować jako alternatywną propozycję dla nauk humanistycznych, przeżywających obecnie (podobnie jak cała kultura) okres wielkiego zamętu.
Przeczytaj fragment
Władimir Toporow należy z pewnością do najbardziej wszechstronnych badaczy, jakich znają dzieje humanistyki współczesnej. Pod względem mnogości zainteresowań może dałoby się go porównać z innym wielkim filologiem XX wieku - Romanem Jakobsonem.
Kojarzy się go z tak zwaną tartusko-moskiewską szkołą semiotyki kultury, która zawiązała się na początku lat sześćdziesiątych, swój Drang- und Sturmperiode przeżywała na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych i po cichu zakończyła swoją działalność jako w miarę spójna grupa uczonych na początku ostatniej dekady ubiegłego wieku (po rozpadzie ZSRR). Należał on do jej moskiewskiego skrzydła, które w ostatnim czasie woli się określać jako Moskiewskie Koło Semiotyczne. Moskwianie, wśród których zdecydowanie przeważali językoznawcy i folkloryści (Wiaczesław Iwanów, Borys Uspienski, Andriej Zalizniak, Tatiana Cywjan, Tatiana Jelizarienkowa, Tatiana Nikołajewa), wykazywali zwiększone zainteresowanie diachronicznym aspektem badanych przez siebie dziedzin kultury, rekonstrukcją ich - odległych w czasie -początków. Podobny punkt widzenia dominuje też w pracach Toporowa, również w tych, które są poświęcone literaturze.
Taka postawa badawcza w humanistyce rosyjskiej ma swoją bogatą tradycję. (...) Władimir Toporow miał zatem znakomitych poprzedników, co zazwyczaj jest okolicznością sprzyjającą, bo umożliwia od razu kontakt z nauką, prezentującą niesłychanie wysoki, światowy poziom. Ale jednocześnie stawia ona badacza w niełatwej sytuacji, gdyż poprzeczka została ustawiona bardzo wysoko. Trzeba też od razu powiedzieć, że Toporów nie poprzestaje na przejęciu procedur badawczych wypracowanych przez innych, lecz twórczo je wzbogaca i poszerza obszar ich zastosowania. To, co od razu rzuca się w oczy, to użycie metody "paleontologicznej" wobec dzieł literackich, należących do literatury artystycznej. Na przykład, czyni to w serii prac poświęconych klasycznej literaturze rosyjskiej, między innymi powieściom Fiodora Dostojewskiego. Odsłania w nich uniwersalne schematy myślenia mitopoetyckiego, których rosyjski autor używa dla swoich celów. Dzięki nim zwielokrotnia się, by tak rzec, pojemność "treściowa" jego powieści i siła ich oddziaływania.
Nie jest to pozytywistyczne wyszukiwanie "wpływów i zależności". Toporow nie ogranicza się do odnajdywania w dziełach Dostojewskiego licznych archetypów, elementów tradycji indoeuropejskiej tradycji mitopoetyckiej, ale też pyta o ich rolę w nowym kontekście. Analizując szczegółowo pod tym kątem Zbrodnię i karę, konstatuje w niej obecność wielu cech, pochodzących z tekstów mitopoetyckich. Należy do nich przykładowo przeciwstawienie przestrzeni zamkniętej, kojarzącej się z duchotą, ciasnotą, ograniczonością (również w odniesieniu do stanów duchowych bohaterów), przestrzeni otwartej indoeuropejskiego uru loka,szerokiego świata. Archetyp ten w Zbrodni i karze konkretyzuje się choćby w wędrówce Raskolnikowa, w której punktem wyjścia jest jego przypominająca trumnę komórka, a celem – otwarta przestrzeń zielonych wysp rozrzuconych w delcie Newy i jej brzegi. To droga ze ś r o d k a, z c e n t r u m na p e r y f e r i e (lub odwrotnie), którą dopełnia droga przebiegająca pionowo wzdłuż osi g ó r a - d ó ł. Podobnie mitologiczny charakter mają inne archaiczne wzorce występujące w tym dziele: szczególne nacechowanie niektórych momentów czasowych (na przykład zmierzchu, zachodu słońca), przechodzenie nazwy pospolitej we własną (i odwrotnie),intensywnie wykorzystywanie symboliki liczb.
Czemu służą te ponadczasowe schematy mitologiczne, uniwersalne wzorce, w które na tyle obfitują dzieła Dostojewskiego, że można je - jak twierdzi Toporow - traktować jako swoiste analogony tekstów mitopoetyckich? Prowizoryczna odpowiedź na to pytanie brzmiałaby następująco: Dostojewski aktualizuje uniwersalne schematy myślenia mitopoetyckiego, by rozwiązywać nowe zadania, stawiane przez jego epokę. "Posłużenie się tego rodzaju schematami - pisze Toporow - pozwoliło autorowi w sposób najbardziej ekonomiczny zawrzeć ogromną pojemność planu treści (...) i ekstremalnie poszerzyć przestrzeń powieściową, zwielokrotniając ją". Obecność w utworze literackim substratu mitologicznego (czynnika "regresywnego", odsyłającego do początków) zwiększa niepomiernie jego nośność informacyjną, wiążąc go - by użyć sformułowania Michaiła Bachtina - z "wielkim czasem" literatury i kultury.

Książka "Przestrzeń i rzecz" - Władimir N. Toporow - oprawa miękka - Wydawnictwo UNIVERSITAS.