Polska-Ukraina. Trudna odpowiedź

Opis książki:

Dokumentacja spotkań historyków (1994-2001) Kronika wydarzeń na Wołyniu i w Galicji Wschodniej (1939-1945) Na pytania zadane sobie wzajemnie przez Polaków i Ukraińców - co stało się na Wołyniu i w Galicji Wschodniej podczas II wojny i zaraz po niej - w końcu padła odpowiedź. Po dziesięcioleciach milczenia, w ciągu dziewięciu ostatnich lat dokonywał się niezwykły proces partnerskiego dochodzenia do prawdy o masowej zbrodni, która wówczas "rozdzieliła nas na zawsze". Przedstawiciele obu narodów potrafili przełamać ogromny opór, silny po jednej i drugiej stronie - i krok po kroku zbliżać się w swoim widzeniu przeszłości. Ale nawet dzisiaj, gdy ukazuje się opis tej drogi, osiągnięte porozumienie nie wydaje się ani dość powszechne, ani trwałe. W latach 1991-93 do "Karty", pisma historycznego, przychodziła obszerna korespondencja w związku z "rzeziami wołyńskimi": apelowano, byśmy te zbrodnie dokładnie opisali, potem zarzucano, że ogłosiliśmy za mało relacji - że musimy bardziej radykalnie przerwać to milczenie, które woła o pomstę... Oczywiste stało się z czasem, że konieczne jest znalezienie sposobu na opisanie całej sekwencji zdarzeń, które doprowadziły do takiego apogeum nienawiści i że nie da się tego dokonać jedynie metodami dostępnymi czasopismu. Ośrodek KARTA podjął się wówczas organizacji spotkania historyków polskich i ukraińskich, którzy razem podjęliby temat. Nazwaliśmy je: "Polacy i Ukraińcy 1918-48. Trudne pytania". W czerwcu 1994 w Podkowie Leśnej pod Warszawą odbyło się pierwsze takie spotkanie. Towarzyszyły mu ogromne napięcia. Jedenastu historykom polskim i jedenastu ukraińskim udało się wtedy podpisać tekst, który był zapisem wspólnej wiedzy o najtrudniejszych momentach wzajemnych konfliktów w pierwszej połowie XX wieku. Chociaż zaznaczono w nim wiele zasadniczych rozbieżności, to jednak tekst był jeden - podpisany przez wszystkich uczestników spotkania. Wydawało się, iż zrobiony został fundamentalny krok - że od tej pory łatwiej będzie rozmawiać, także o wzajemnych winach. Cała rzecz jednak przeszła bez echa. Komunikat, który wydawał się nam wielkim osiągnięciem, poza "Kartą" ogłosiła jedynie paryska "Kultura" i przemyski "Biuletyn Informacyjny Południowo-Wschodniego Instytutu Naukowego", a po ukraińskiej stronie - tylko kijowskie pismo "Z archiwiw WUCz K-GPU-NKWD-KGB", które jednak pod dokumentem nie zamieściło podpisów. Ogólnodostępne media pominęły sprawę zgodnym milczeniem. Wobec tej zaskakującej i niemal całkowitej obojętności i ludzi władzy, i mediów. Ośrodek KARTA - nie mający środków na prowadzenie dalszych działań - zrezygnował z kontynuacji przedsięwzięcia. Z takim biegiem zdarzeń nie pogodzili się członkowie Światowego Związku Żołnierzy AK (Okręg Wołyń), którzy uczestniczyli w pierwszym spotkaniu i uważali jego formułę za najlepszą dla polsko-ukraińskiego dialogu. Andrzej Żupański, Władysław Filar i Edmund Bakuniak przekonali swoje środowisko o konieczności wznowienia dialogu, a następnie uzyskali zgodę Związku Ukraińców w Polsce na wspólne zorganizowanie cyklu naukowych seminariów. Postanowiono zastosować w nim tę samą formułę: po jednym wystąpieniu obu stron na ten sam temat, dyskusja wszystkich uczestników, komunikat końcowy uzgadniany po każdym bloku tematycznym. Początek cyklu trudno uznać za udany. Seminarium inauguracyjne, które odbyło się na Wołyniu, w Łucku (w marcu 1996), podjęło kilka szczegółowych zagadnień, ale dokonano tego bez wcześniejszych ustaleń co do procedury, nie zastosowano równoległości wystąpień, zrezygnowano z formułowania komunikatu. Spotkaniu nie towarzyszył nikt, kto czuwałby nad utrwaleniem przebiegu obrad, dlatego też nie powstał żaden wiarygodny zapis. Przygotowania do kolejnego spotkania uwzględniły to doświadczenie. I organizatorzy (ŚZŻAK, ZUw P), i merytoryczni prowadzący (Wojskowy Instytut Historyczny w Warszawie, Wołyński Uniwersytet Państwowy im. Łesi Ukrainki w Łucku) uzgodnili 23 tematy, jakie miały być omówione podczas planowanych dziesięciu spotkań, organizowanych dwa razy w roku, na przemian w Polsce i na Ukrainie. Do przedsięwzięcia dołączył Romuald Niedzielko, redaktor reprezentujący Ośrodek KARTA - odtąd mieliśmy pomagać jako wydawnictwo. Podczas II międzynarodowego seminarium historycznego "Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1918-47", zorganizowanego w maju 1997 w Warszawie, założona koncepcja została już w pełni zrealizowana, a wszystkie etapy uzgodnień (referaty, dyskusja, sformułowania końcowe) udokumentowane. Odtąd kolejne tomy serii Polska-Ukraina: trudne pytania zapisywały przebieg każdego seminarium osobno. Tylko pierwszy tom miał numer 1-2, co honorowało owo pierwsze, nie zapisane spotkanie w Łucku; ostatni zaś tom (nr 9) w 2002 roku przedstawił zapis Seminarium IX-X. Seria ukazywała się równolegle w języku ukraińskim, choć z opóźnieniem - jak dotąd objęła połowę tomów. W latach 1997-2001 zrealizowano cały program tematyczny cyklu, prowadzonego z wielką determinacją przez jego inicjatorów - członków Światowego Związku Żołnierzy AK. W miejsce 10 tomu Trudnych pytań, mającego stanowić podsumowanie całości, pojawia się niniejsza publikacja - zestawiająca najważniejsze uzgodnienia wszystkich spotkań odbytych pod tym hasłem. Od początku dyskusji seminaryjnych zgłaszany był postulat imiennego udokumentowania ofiar wzajemnych zbrodni, szczególnie dobitnie podczas III Seminarium (Łuck, maj 1998). Już w czasie kolejnego (Warszawa, październik 1998) Ośrodek KARTA sformułował "polsko-ukraiński program badawczy...", zatwierdzony przez zebranych. Skutki tego przedsięwzięcia przedstawia zamieszczony tutaj list historyków polskich i ukraińskich do Prezydentów Polski i Ukrainy. Na ten list nie przyszła odpowiedź. Programowi, rozpoczętemu w 1999 roku i po ponad roku zawieszonemu z braku środków, nie udzieliły wówczas pomocy żadne oficjalne instancje. Okazją do tego nie stała się także 60. rocznica zbrodni wołyńskich (lipiec 2003). Dokumentacja ofiar nie posunęła się ani o krok. W tomie niniejszym, w którego tytule postanowiliśmy użyć sformułowania "trudna odpowiedź", wszystkie teksty są rezultatem współpracy polsko-ukraińskiej, są jej bezpośrednim zapisem. Także Kronika wydarzeń na Wołyniu i w Galicji Wschodniej jest w dużej mierze wspólnym dziełem, choć ostatecznie podpisują ją autorzy polscy. Już po 60. rocznicy "Wołynia", która mocno wprowadziła w życie publiczne obu krajów przemilczaną dotąd historię ówczesnych zbrodni, współpraca okazuje się znacznie trudniejsza -jak gdyby nazwanie ich głośno znów wzmocniło postawy nieufności, niechęci. Ukraińscy badacze, z roku na rok coraz bardziej gotowi do otwartych dyskusji o najtrudniejszych kwestiach, po uroczystościach rocznicowych nie wzięli udziału w zakładanym przez nas partnerskim dokończeniu kroniki. Prezentujemy ten zapis uwzględniając większość ich wcześniejszych sugestii. Wspólna praca podczas opisanych tu dziewięciu lat (1994-2002) w lipcu 2003 nie została wykorzystana. Nie widać też większych szans, by miała być kontynuowana. A przecież był to największy argument w dialogu polsko-ukraińskim. Zbigniew Gluza

Książka "Polska-Ukraina. Trudna odpowiedź" - oprawa miękka - Wydawnictwo Ośrodek KARTA.