Polityka Związku Sowieckiego wobec państw Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1944-1948

Opis książki:

Autor podjął temat ważny, potrzebny i ambitny. Ukazuje bowiem mechanizm i przebieg tych przeobrażeń politycznych, które nastąpiły w krajach Europy Srodkowo-Wschodniej i zadecydowały później o ich losie przez prawie następne pół wieku. Niewątpliwym walorem pracy jest szerokie potraktowanie problemu ukazanie dziejów i losów całej grupy państw w przełomowych latach po II wojnie światowej. Wspólnym mianownikiem i spoiwem pracy jest polityka Związku Sowieckiego wobec tych krajów, dążenie do ich podporządkowania i zwasalizowania. W tym sensie praca Bartoszewicza stanowi novum nie tylko w literaturze polskiej, lecz i w historiografii powszechnej.

W okresie drugiej wojny światowej ZSRR osiągnął pozycję mocarstwa. Polityka zagraniczna państwa sowieckiego miała charakter globalny. Jednym z regionów, które obejmowała swym zasięgiem, była Europ Środkowo-Wschodnia. Cele strategiczne przywódców sowieckich były niezmienne. Józef Stalin dążył przede wszystkim do poszerzenia granic imperium. Jednocześnie powstawała koncepcja budowy tzw. imperium zewnętrznego, czyli stworzenia wokół granic Związku Sowieckiego bloku państw podległych. Wydaje się, że nie istniał konkretny plan ściśle określający granice zarówno imperium wewnętrznego, jak i zewnętrznego. W tym zakresie sowieckie aspiracje kształtowały sojusze polityczne i sytuacja strategiczna na frontach wojny, a następnie porozumienia trzech wielkich mocarstw. W sierpniu i wrześniu 1939 r. odzwierciedleniem planu polityki ZSRR wobec Europy Środkowo-Wschodniej były układy z Niemcami. Egzekwując postanowienia tajnego protokołu do paktu o nieagresji z 23 sierpnia 1939 r. oraz ustaleń traktatowych z Niemcami z 28 września tegoż roku państwo sowieckie zagarnęło ziemie wschodnie Rzeczypospolitej, Litwę, Łotwę, Estonię oraz Besarabię i Bukowinę Północną.

Sytuacja militarna, polityczna i gospodarcza ZSRR po wybuchu wojny z Niemcami skłoniła Stalina nie tylko do współdziałania z Wielką Brytanią, a później ze Stanami Zjednoczonymi, ale także spowodowała nawiązanie przez rząd sowiecki kontaktów z władzami emigracyjnymi Polski, Czechosłowacji i Jugosławii. Dokonując reorientacji sowieckiej polityki zagranicznej, w drugiej połowie 1941 r. na Kremlu zaczęto precyzować także zamierzenia wobec Europy Środkowo Wschodniej. Najważniejszą kwestią było wówczas dla Związku Sowieckiego zaakceptowanie przez mocarstwa anglosaskie nabytków terytorialnych z lat 1939-1940. Jednocześnie rodziła się koncepcja utworzenia wzdłuż zachodniej granicy ZSRR bloku państw, określanych w dokumentach dyplomatycznych i propagandzie sowieckiej mianem "przyjaznych", a w rzeczywistości zależnych od Moskwy. W tym czasie rząd sowiecki w stosunku do Polski, Czechosłowacji i Jugosławii prowadził politykę, którą można nazwać dwutorową bądź dwupłaszczyznową. Z jednej strony nawiązał z rządami emigracyjnymi stosunki dyplomatyczne i współpracę wojskową. Natomiast z drugiej kontynuował, rozpoczęte w 1940 r., konsolidowanie i szkolenie komunistów z krajów Europy Środkowo-Wschodniej. W planach Stalina wobec krajów Europy Środkowo-Wschodniej najważniejsze miejsce zajmowała Polska. Wynikało to zarówno ze względów strategicznych, jak i politycznych. Podporządkowanie Polski otwierało Związkowi Sowieckiemu najkrótszą drogę do Niemiec i Europy Zachodniej. Ponadto utrata suwerenności przez największe państwo środkowoeuropejskie znacznie ułatwiała podporządkowanie pozostałych krajów tego obszaru. Koncepcja europejskiej polityki Związku Sowieckiego, której nowy zarys powstał w drugiej połowie 1941 r., była precyzowana w następnych latach wojny. Niektóre z punktów tego programu udało się zrealizować władzom sowieckim przy akceptacji sojuszników anglosaskich do końca 1943 r. Znaczący sukces dyplomacja sowiecka odniosła w tym zakresie na konferencji ministrów spraw zagranicznych trzech mocarstw w Moskwie. Anthony Eden, akceptując sprzeciw Wiaczesława Mołotowa w sprawie planów federacyjnych w Europie Środkowo-Wschodniej oraz wyrażając zgodę na zawarcie sowiecko-czechosłowackiego paktu politycznego, potwierdził, że Wielka Brytania uznała daleko idące aspiracje ZSRR w tym rejonie. W Teheranie Stalin zdołał natomiast przekonać Franklina D. Roosevelta i Winstona S. Churchilla do faktycznego zaaprobowania prawie wszystkich sowieckich nabytków terytorialnych z lat 1939-1940.W pierwszej połowie 1944 r. został sprecyzowany plan podporządkowania Związkowi Sowieckiemu Europy Środkowo-Wschodniej, a Stalin był zdecydowany na jego urzeczywistnienie. Celu tego sowiecki dyktator nie mógł realizować wobec wszystkich państw regionu tymi samymi metodami i w takim samym tempie. Różny musiał być sposób i charakter ustanawiania sowieckiej dominacji. Z formalnoprawnego punktuwidzenia sytuacja międzynarodowa poszczególnych państw Europy Środkowo-Wschodniej nie była w tym okresie jednakowa. Polska, Czechosłowacja i Jugosławia należały do grona państw alianckich. Rumunia, Bułgaria i Węgry były natomiast sojusznikami Niemiec. Istniały także zasadnicze różnice w sytuacji wewnętrznej. W Jugosławii, w odróżnieniu od pozostałych krajów, istniała silna partia komunistyczna, która utworzyła partyzantkę oraz wyłoniła władze tymczasowe. Pozycja wewnętrzna i międzynarodowa rządu emigracyjnego pod koniec wojny uległa osłabieniu na rzecz komunistów Josipa Broza-Tity. Polska posiadała legalne władze przebywające na emigracji, które zorganizowały silne państwo podziemne, a ugrupowania komunistyczne nie odgrywały w kraju większej roli. Sytuację komplikował brak stosunków dyplomatycznych z ZSRR. Czechosłowacja była jedynym krajem, którego władze emigracyjne były uznawane przez trzy mocarstwa, natomiast ruch oporu posiadał niewielką siłę. W Rumunii, Bułgarii i na Węgrzech, obok rządów współdziałających z Niemcami, istniały ugrupowania opozycyjne; przede wszystkim były to partie chłopskie.

Zasadniczym celem niniejszej monografii jest przedstawienie procesu realizacji sowieckiej koncepcji podporządkowania sobie w latach 19441948 państw Europy Środkowo-Wschodniej. Problematyka ta nie została dotychczas całościowo zbadana. Pewne próby w tym względzie podjęli historycy rosyjscy, skupieni wokół Instytutu Bałkanistyki i Słowianoznawstwa Akademii Nauk ZSRR (obecnie Rosji). Zaowocowały one tylko pracami dotyczącymi stosunków bilateralnych ZSRR z poszczególnymi krajami bądź niewielkimi studiami nie wykraczającymi poza formułowanie postulatów badawczych w zakresie polityki europejskiej ZSRRw latach 1941-1948. Wtej grupie na uwagę zasługują książki L. J. Gibianskiego, W. S. Parsadanowej, 1.1. Popa i A. A. Szewiakowa oraz studia A. S. Anikiejewa, G. P. Muraszko, A. F. Noskowej i W. K. Wołkowa. Należy także zwrócić uwagę na opracowania, które ukazują wybrane aspekty polityki sowieckiej wobec krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Godnymi odnotowania są monografie G. M. Adibekowa, M. A. Muntiana i K. L. Żignii.

Historiografia polska posiada w swoim dorobku wiele prac, w którychpolityka ZSRR wobec Europy Środkowo-Wschodniej w okresie drugiej wojny światowej i pierwszych latach po jej zakończeniu stanowi jeden z wątków badanego problemu. Najczęściej są to książki ukazujące politykę mocarstw w stosunku do jednego lub grupy państw tego obszaru. Wśród nich najwartościowsze są monografie M. K. Kamińskiego, A. Koryna, M. J. Zachariasa, a ze starszych J. Jackowicza, A. Kastorego, Z. Rutyny i L. Zyblikiewicza. Ponadto należałoby wymienić prace poświęcone polityce zagranicznej i stosunkom bilateralnym państw Europy Środkowo-Wschodniej, głównie autorstwa W. Borodzieja, M. K. Kamińskiego, A. Kastorego, K. Kerstenowej i T. Marczaka, ukazujące także wątki urzeczywistniania sowieckiej koncepcji budowy bloku wschodniego.

Omawiając literaturę przedmiotu nie można pominąć historiografii pozostałych krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Z najnowszych publikacji należy przede wszystkim odnotować prace historyków czeskich - K. Kapłana i P. Proksa. Natomiast ze starszych pewną wartość poznawczą posiadają książki: J. Ciernego i J. Śedivy, prezentujące politykę zagraniczną Czechosłowacji i stosunki sowieckoczechosłowackie, D. Plenćy i L. Matesa, ukazujące politykę zagraniczną Jugosławii, oraz A. Nakowa o stosunkach sowieckobułgarskich.

Wiele aspektów polityki ZSRR wobec Europy Środkowo-Wschodniej w latach 19441948 przedstawili w swych pracach historycy amerykańscy i angielscy. Do fundamentalnych z zakresu tej problematyki należą monografie: L. E. Davisa (The Cold War Begins. Soviet-American Conflict over Eastern Europę 1943-1947, Princeton 1974), G. Lundestada (The American Non-Policy tuwurds the Eastern Europę 1943-1947, New York 1975) i V. Mastnego (Russia s Road to the Cold War. Diplomacy, Warfare and the Politics of Communism 1941-1945, New York 1979). Na uwagę zasługuje także pięciotomowe studium źródłowe L. Woodwarda ukazujące politykę zagraniczną Wielkiej Brytanii w okresie drugiej wojny światowej. Wartość tych prac wynika przede wszystkim z faktu, że zostały oparte na oryginalnej i obfitej bazie źródłowej, w tym na dokumentach resortów spraw zagranicznych Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii.

Mimo istnienia bogatej literatury przedmiotu niniejsza monografia mogła powstać przede wszystkim dzięki przestudiowaniu dokumentów publikowanych. Nie miałem możliwości wykorzystania materiałów zgromadzonych w archiwach rosyjskich. Podstawowa baza źródłowa dla prezentowanego tematu znajduje się w Archiwum Polityki Zagranicznej Rosji i pozostaje w dalszym ciągu trudno dostępna dla historyków polskich. Nie zrezygnowałem jednakże całkowicie z badań archiwalnych. Wykorzystałem akta znajdujące się w Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie (AMSZ). Przestudiowałem materiały zawarte w zespole 6 (Akta Departamentu Politycznego z lat 1945-1948). Przedmiotem studiów archiwalnych były dokumenty polskich placówek dyplomatycznych w Moskwie i stolicach państw Europy Środkowo Wschodniej, a także w Waszyngtonie, Londynie i Paryżu (raporty polityczne i prasowe, notatki i sprawozdania z rozmów, noty dyplomatyczne). Studia źródłowe przeprowadziłem także w Archiwum Akt Nowych i Archiwum Prywatnym Edwarda Osóbki-Morawskiego. Ze zbiorów AAN wykorzystałem materiały zgromadzone wcześniej w Centralnym Archiwum KC PZPR i składnicy akt KC PZPR. Większość tych archiwaliów nie była historykom udostępniana przed 1990 r. Najwartościowszą grupę stanowią akta Biura Politycznego i Sekretariatu KC PPR, Rady Naczelnej i Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS.Z materiałów publikowanych podstawową bazą źródłową badanego tematu były wszystkie zbiory dokumentów wydane drukiem w ZSRR i Rosji. Do najwartościowszych należy zaliczyć edycje źródłowe z ostatnich kilku lat. W tym czasie ukazała się znaczna liczba dokumentów nie znanych dotychczas historykom dotyczących powstawania i realizowani koncepcji sowieckiej polityki dominacji w Europie Środkowo-Wschodniej. Ponadto wykorzystałem wcześniejsze publikacje źródłowe, które także zawierają materiały o znaczącej wartości poznawczej. Do najwartościowszych należy zaliczyć zbiory dokumentów dotyczące stosunków dwustronnych ZSRR z Polską, Czechosłowacją, Bułgarią i Węgrami, a także ze Stanami Zjednoczonymi, Wielką Brytanią i Francją. Istotne materiały znalazły się w serii wydawniczej dotyczącej udziału Związku Sowieckiego w konferencjach międzynarodowych w okresie drugiej wojny światowej. Wykorzystałem także zbiory dokumentów opublikowane w krajach Europy Środkowo Wschodniej. Za najwartościowsze należy uznać edycje źródeł przygotowane w ostatnich latach w Polsce i Czechach. Ważną rolę w napisaniu niniejszej monografii odegrało przebadanie amerykańskich dokumentów dyplomatycznych umieszczonych w wielotomowej serii Foreign Relations ofthe United States.

W ustalaniu, a przede wszystkim w interpretacji niektórych faktów pomocne były pamiętniki, wspomnienia i relacje. Jednakże materiały te stanowiły drugorzędną pomoc w przygotowaniu tej książki. Zapoznałem się z nielicznymi wspomnieniami dyplomatów sowieckich. Wykorzystałem pamiętniki i relacje polityków i dyplomatów z państw Europy Środkowo-Wschodniej, w tym dziennik E. Osóbki-Morawskiego i pamiętniki Z. Fierlingera. Ponadto przestudiowałem najistotniejsze dla badanego problemu wspomnienia twórców amerykańskiej i brytyjskiej polityki zagranicznej: H. Trumana, W. S. Churchilla, A. Edena, J. F. Byrnesa, G. F. Kennana. Materiałem uzupełniającym była sowiecka prasa z lat 1944-1948. Wykorzystałem również niektóre dzienniki wydawane w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, przede wszystkim w Polsce, Czechosłowacji i Jugosławii. Prześledzenie prasy pozwoliło na ustalenie wielu jednostkowych faktów dotyczących polityki sowieckiej, sytuacji wewnętrznej w państwach bloku wschodniego oraz wydarzeń na arenie międzynarodowej. Ponadto było ważnym źródłem dla poznania mechanizmów i metod działania komunistycznej propagandy.

Badania źródłowe oraz przestudiowanie literatury przedmiotu umożliwiło przedstawienie polityki Związku Sowieckiego wobec państw Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1944-1948. W pracy zastosowałem układ chronologiczny, natomiast w poszczególnych rozdziałach chronologiczno-rzeczowy. Cezurę początkową stanowi połowa (czerwieclipiec) 1944 r. W tym czasie Armia Czerwona przekraczała zachodnią granicę ZSRR (według wstępnych ustaleń na konferencji w Teheranie) i władze sowieckie przystąpiły do realizacji planu uzależnienia Europy Środkowo-Wschodniej. Jako cezurę końcową wybrałem początek (luty-marzec) 1948 r. Wówczas zakończył się proces przejmowania władzy w państwach bloku wschodniego przez partie komunistyczne, którego ostatnim aktem był komunistyczny zamach stanu w Czechosłowacji. W marcu 1948 r. rząd sowiecki, zawierając pakty polityczno-wojskowe z Rumunią, Węgrami i Bułgarią, zakończył tworzenie podstaw prawnomiędzynarodowych dominacji ZSRR w Europie Środkowo-Wschodniej. Lata 1944-1948 stanowią zamknięty okres w polityce europejskiej Związku Sowieckiego, w którym rozstrzygnęły się losy koncepcji budowania imperium zewnętrznego. Stalin zmierzał w tym czasie do rozszerzania sowieckiej strefy wpływów w kierunku zachodnim. Dążąc do opanowania państw Europy Środkowo-Wschodniej, sowiecki dyktator musiał uwzględniać stanowisko mocarstw i zobowiązania międzysojusznicze przyjmowane podczas konferencji przywódców trzech mocarstw. Przejmowanie kontroli nad Rumunią, Bułgarią i Węgrami znacznie ułatwiły ZSRR postanowienia układów rozejmowych, w których mocarstwa anglosaskie zaakceptowały dominującą rolę strony sowieckiej w organach kontroli.

Reżim okupacyjny był faktycznie sprawowany przez dowództwo Armii Czerwonej. W sprawie Polski i Czechosłowacji Stalin z jednej strony prowadził grę dyplomatyczną ze Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią, starając się nakłonić sojuszników do uznania sowieckich wpływów w tych krajach. Z drugiej zaś, wykorzystując obecność oddziałów Armii Czerwonej, stosował metodę faktów dokonanych, zmierzających do komunizacji i uzależnienia państwa polskiego i czechosłowackiego. W przypadku Jugosławii bliskość ideologiczna i podobne cele polityczne doprowadziły do zbliżenia sowieckiego i jugosłowiańskiego reżimu komunistycznego, a następnie do stopniowego przejmowania przez ZSRR kontroli nad tym krajem. W latach 1944-1948 istniały jeszcze pewne możliwości ograniczenia sowieckiej ekspansji i innego rozwoju sytuacji politycznej w niektórych państwach Europy Środkowo-Wschodniej, zwłaszcza w Czechosłowacji, ale także w Polsce i na Węgrzech. Mogło to nastąpić jedynie przy aktywnej postawie Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Mocarstwa zachodnie zdecydowały się na postawienie bariery sowieckiej ekspansji dopiero w 1947 r., i to na zachód od granic Europy Środkowo-Wschodniej, godząc się na pozostawienie tego regionu w strefie dominacji Moskwy.

Książka "Polityka Związku Sowieckiego wobec państw Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1944-1948" - Henryk Bartoszewicz - oprawa twarda - Wydawnictwo Książka i Wiedza.