Polacy we Lwowie 1939-1944

Opis książki:

Wraz z upływem czasu i zmianami politycznymi nadeszła możliwość podjęcia badań nad dziejami Polaków na Kresach Wschodnich w XX wieku. Pierwsze publikacje, które pojawiły się jeszcze w latach osiemdziesiątych, ukazywały przede wszystkim martyrologie ludności polskiej oraz jej walkę zbrojną z okupantami. Początkowo dominowały dość jednostronne ujęcia, które nierzadko powielały i umacniały obiegowe sądy, mity i stereotypy. Znacznie większą wartość miały coraz częściej publikowane w obiegu oficjalnym relacje i wspomnienia. Brakowało jednak opracowań naukowych, opartych na krytycznej analizie nieznanego i niedostępnego do niedawna materiału źródłowego.

Wyraźna asymetria w stanie wiedzy o wydarzeniach z lat II wojny światowej na Kresach Wschodnich, poświecenie uwagi przede wszystkim kwestiom politycznym, walce i martyrologii zachęca do próby przedstawienia drugiej strony rzeczywistości wojennej - powszedniego, codziennego bytowania w ekstremalnych warunkach okupacji wojennej. Pomimo atmosfery przyzwolenia, a nawet oczekiwania społecznego, mimo szerszych możliwości badawczych, dorobek historiografii polskiej ostatnich lat dotyczący dziejów Lwowa w XX stuleciu jest nadal stosunkowo ubogi. Wśród coraz liczniejszych publikacji poświeconych dramatycznym losom Lwowa i jego mieszkańców w latach 1939-1946 przeważa memuarystyka i opracowania, niejednokrotnie niezwykle cenne merytorycznie, ale omawiające ograniczony zakres problemów - dzieje organizacji konspiracyjnych i zbrojnego oporu we Lwowie, niektóre aspekty radzieckiej polityki kulturalnej w latach 1939-1941, sprawę mordu na profesorach wyższych uczelni Lwowa w lipcu 1941 r., zagadnienia jawnego szkolnictwa wyższego w latach 1941-1944, zagładę Żydów, funkcjonowanie prasy podziemnej oraz oficjalnej, gadzinowej. Istotnym mankamentem większości prac jest nieuwzględnienie archiwaliów radzieckich. Znacznie mniej przydatne, poza niektórymi ostatnimi wydawnictwami, są prace autorów ukraińskich. Większość publikacji sprzed 1989 r., jako powielających raz przyjęte tezy i schematy interpretacyjne, stała się obecnie niemal bezwartościowa. Stanowi smutne świadectwo czasów, w których powstała. Nadal poza obszarem zainteresowań zarówno historyków polskich, jak i ukraińskich pozostaje problematyka życia codziennego pod okupacją radziecką i niemiecką, stosunków polsko-ukraińskich i, w dużym stopniu, polsko-żydowskich, organizacji aparatu administracyjnego okupantów i ich polityki wobec ludności polskiej czy wreszcie nastrojów i postaw Polaków we Lwowie w latach wojny. Niniejsza rozprawa jest próbą opisu i analizy wielu tych zagadnień. Zadanie to było tyleż kuszące, co ryzykowne.

Luka w badaniach dawała z jednej strony znaczny margines swobody interpretacyjnej, z drugiej składała na autora większe brzemię odpowiedzialności za rezultaty dociekań. Podjecie problematyki do tej pory prawie nie poruszanej ani w historiografii polskiej, ani w ukraińskiej, szeroki zakres tematyczny, wykorzystanie nie wprowadzonego dotychczas do obiegu naukowego obszernego materiału źródłowego zaważyło na kształcie i objętości pracy. Specyfika materiału źródłowego pozwoliła na bardziej szczegółowy opis warunków bytowych ludności polskiej, ale za to skrótowe potraktowanie, nieledwie zasygnalizowanie zagadnień ze sfery życia duchowego (np. mentalności i postaw) czy obyczajowości, które składają się na życie codzienne, powszednią egzystencje pewnej zbiorowości ludzkiej. Autor, skupiony na życiu codziennym Polaków lwowskich, stanowiącym swoisty kontekst istnienia i działania organizacji konspiracyjnych, świadomie pominął-jako wykraczającą poza tematykę pracy - sprawy funkcjonowania podziemia polskiego, kształtowania się jego struktur i form walki. Poddanie badaniom ludności polskiej, będącej jedynie częścią zbiorowości miejskiej, mogłoby się wydawać zabiegiem nieco sztucznym, znajduje jednak swoje uzasadnienie w układzie stosunków narodowościowych Lwowa. Daleko posunięta izolacja kulturowo-polityczna poszczególnych grup etnicznych, zamieszkujących miasto, była faktem na długo przed wybuchem wojny. W latach 1939-1944 podziały te jeszcze się pogłębiły, m.in. wskutek polityki okupantów, zwłaszcza niemieckiego. Granice chronologiczne pracy zawierają się miedzy 22 IX 1939 r. -momentem przejścia Lwowa pod okupacje radziecką - a 27 VII 1944 r. - dniem zakończenia okupacji niemieckiej i przejęcia kontroli nad miastem przez oddziały Armii Czerwonej, po kilkudniowych ciężkich bojach ulicznych. Takie ustalenie cezur pozwala porównać losy i warunki życia ludności polskiej Lwowa pod dwiema okupacjami.

Wprawdzie okres po 27 VII 1944 r. traktowany był przez Polaków jako ponowna okupacja radziecka, jednak ze względu na zmieniony kontekst zewnątrzpolityczny oraz odmienne założenia polityki Stalina był to etap jakościowo różny od wydarzeń z lat 1939-1941, nie stanowił ich prostej kontynuacji. Zasadnicza cześć pracy ma układ rzeczowo-chronologiczny, w obrębie dwóch wydzielonych okresów: okupacji radzieckiej (lata 1939 1941) i okupacji niemieckiej (lata 1941-1944). Łącznikiem miedzy dwiema częściami rozprawy jest rozdział 5, z charakterystyką dramatycznego okresu przejściowego od 22 VI 1941 r., tj. od wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej, do l VIII 1941, czyli do włączenia Lwowa jako stolicy nowo powołanego dystryktu Galicji w obręb Generalnego Gubernatorstwa. Podstawą źródłową pracy są zbiory archiwów polskich oraz ukraińskich, a także dokumenty zgromadzone w działach rękopisów bibliotek naukowych Wrocławia, Warszawy i Lwowa. W archiwach polskich kwerendą zostały objęte m.in. materiały podziemia polskiego z lat 1941-1944, w archiwach ukraińskich źródła zarówno proweniencji radzieckiej, jak i niemieckiej nie wykorzystywane dotychczas przez historyków polskich. W Archiwum Akt Nowych wykorzystane zostały akta Komendy Obszaru Lwowskiego AK, akta Delegatury Rządu RP na Kraj, szczątkowe materiały z zespołu Starosty Miejskiego we Lwowie z lat 1941-1944, akta Rady Głównej Opiekuńczej i Polskiego Komitetu Opiekuńczego Lwów Miasto oraz doniesienia niemieckich władz bezpieczeństwa zawarte w codziennych meldunkach - Ereignismeldungen der Ud SSR, znajdujące się na tzw. mikrofilmach aleksandryjskich. Niezwykle cenne zwłaszcza dla przedstawienia warunków życia ludności polskiej pod okupacją radziecką okazały się materiały przechowywane w kolekcji prof. S. Kota w Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego oraz dokumentacja znajdująca się w zbiorach Archiwum Wschodniego Ośrodka "Karta". Wartość pomocniczą miały dokumenty zgromadzone w AGKBZPNP-IPN - materiały rządu GG, akta procesu J. Biihlera przed NTN i akta sprawy S. Wasylewskiego. Komplementarnym zbiorem w stosunku do zespołu akt Obszaru Lwowskiego AK w AAN są materiały tejże Komendy, przechowywane w Archiwum WIH. Bardzo przydatne w toku badań były archiwalia ze zbiorów rękopiśmiennych BIJW, m.in. raporty wysłanników BIP KG ZWZ z Warszawy, dotyczące warunków życia we Lwowie oraz nastrojów ludności polskiej. Wyjątkowo wartościowe materiały przechowywane są w zbiorach rękopiśmiennych Biblioteki ZN im. Ossolińskich we Wrocławiu. W zespole W. Świrskiego zgromadzonych zostało m.in. kilkadziesiąt sprawozdań Administracji Zastępczej, Wydziału Bezpieczeństwa i Wydziału Informacji ODR we Lwowie z lat 1941-1944 opisujących szczegółowo warunki życia ludności polskiej we Lwowie. Materiały W. Zycha z tego zbioru zawierają wiele wiadomości o sytuacji we Lwowie w latach okupacji radzieckiej.

W Ossolineum przechowywane są również materiały RGO, poświecone m.in. konfliktowi polsko-ukraińskiemu w Galicji Wschodniej w końcowej fazie okupacji niemieckiej. Najbardziej interesujący i najbogatszy materiał źródłowy dotyczący problematyki poruszanej w pracy znajduje się we Lwowie. W Państwowym Archiwum Obwodu Lwowskiego (Derżawnyj Archiw Lwiwśkoj Obłasti) kwerendą zostały objęte przede wszystkim zespoły Gubernatora Dystryktu Galicja, Starosty Miejskiego Lwowa oraz Poi. KO Lwów Miasto, Tymczasowego Zarządu Lwowa, Rady Miejskiej Lwowa oraz Obwodowego Komitetu Wykonawczego obwodu lwowskiego. Częściowo tylko wykorzystano materiały obwodowego wydziału oświaty ludowej oraz Uniwersytetu i Politechniki Lwowskiej z lat 1939-1941. Ze względu na sposób funkcjonowania władz radzieckich i fakt, że podstawowe decyzje podejmowały zawsze odpowiednie organa partii komunistycznej, poszukiwania objęły także zbiory byłego archiwum partyjnego obwodu lwowskiego, w którym sięgnięto do materiałów lwowskiego komitetu obwodowego KP(b)U. W zbiorach Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego Ukrainy we Lwowie znalazł się zespół Zgromadzeń Narodowych Ukrainy Zachodniej. Dokumenty w nim zawarte, m.in. stenogramy posiedzeń plenarnych oraz sprawozdania z przebiegu wyborów, pozwalają na bliższe scharakteryzowanie tego wielkiego przedsięwzięcia propa-gandowo-politycznego oraz pierwszych tygodni okupacji radzieckiej na tzw. Ukrainie Zachodniej. Wartość uzupełniającą mają rozproszone dokumenty - dotyczące m.in. sytuacji na wyższych uczelniach Lwowa w latach 1939-1941 -przechowywane w zbiorach oddziału rękopisów Lwowskiej Biblioteki Naukowej NAŃ Ukrainy im. W. Stefanyka. W Centralnym Państwowym Archiwum Społecznych Organizacji Ukrainy (byłe archiwum partyjne) w Kijowie autor dotarł -jako pierwszy z badaczy polskich - do protokołów posiedzeń Biura Politycznego KG KP(b)U (także do tajnych uchwał tego gremium przechowywanych w tzw. teczkach specjalnych - "osobych papkach") z lat 1939-1941, które zawierają wiele informacji na temat aktów normatywnych i decyzji, kształtujących politykę radziecką na wcielonych do USRR obszarach, a zwłaszcza we Lwowie. Mniej wartościowe okazały się dokumenty zgromadzone w Centralnym Archiwum Państwowym Wyższych Organów Władzy Ukrainy w zespole Rady Komisarzy Ludowych Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Poza archiwaliami cennym źródłem w badaniach różnych aspektów życia codziennego jest prasa. Kwerendą została objęta wydawana we Lwowie lub szerzej omawiająca wydarzenia w mieście prasa gadzinowa i jawna w jeżyku polskim, ukraińskim i niemieckim oraz wydawnictwa konspiracyjne - dwie gazetki wychodzące w 1940 r. pod okupacją radziecką: "Wytrwamy" i "Pobudka", kilkanaście pism podziemnych ukazujących się we Lwowie podczas okupacji niemieckiej, a także kilka tytułów warszawskich. Znaczną wartość faktograficzną dla poruszanej tematyki miały przekazy autobiograficzne - dzienniki, pamiętniki, wspomnienia i relacje oraz publikowane zbiory dokumentów i materiałów charakteryzujące podstawowe założenia polityki obu okupantów. Autor w swojej pracy posługiwał się przymiotnikiem "radziecki", traktując go jako kategorie neutralną, pozbawioną komponentu wartościującego. Jednocześnie w pracy sporadycznie używane są sformułowania "procesy sowietyzacyjne" lub "sowietyzacja" na oznaczenie przekształceń określonych sfer życia społecznego na wzór radziecki. Ze względów technicznych wszystkie tytuły opracowań, dokumentów, nazwy własne, imiona i nazwiska w jeżyku ukraińskim i rosyj- skini przytoczone zostały według obowiązujących zasad transkrypcji.

Cytaty, fragmenty tekstów i dokumentów rosyjskich, ukraińskich i niemieckich podano w tłumaczeniu autora. Ograniczona objętość książki wymusiła niestety skrócenie wielu partii tekstu, pominiecie lub tylko zasygnalizowanie pewnych wątków, rezygnacje z pełnej bibliografii, jak również zredukowanie przypisów do minimum. Autor chciałby gorąco podziękować Panu profesorowi Wojciechowi Wrzesińskiemu za opiekę, słowa otuchy i pomoc podczas pisania pracy oraz profesorom Eugeniuszowi Duraczyńskiemu i Stanisławowi Ciesielskiemu za ich życzliwe, niezwykle cenne uwagi i spostrzeżenia. Autor pragnie podziękować Pani profesor Jadwidze Złotorzyckiej za udostępnienie bardzo interesujących, stanowiących pamiątkę rodzinną, zapisków Jej Ojca - profesora Eugeniusza Rybki z okresu okupacji radzieckiej i niemieckiej, rodzicom oraz M. za wsparcie psychiczne podczas zbierania materiałów i pisania pracy. Książka powstała na podstawie rozprawy doktorskiej obronionej w 1997 r. w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego. Czytelnicy tej książki, wśród których znajdzie się zapewne wielu Iwowian i ludzi ze Lwowem związanych, staną się bez wątpienia najważniejszymi i surowymi jej sędziami i krytykami. Dzięki nim możliwe będzie zweryfikowanie i uzupełnienie obrazu wydarzeń przedstawionego w książce.

Książka "Polacy we Lwowie 1939-1944" - Grzegorz Hryciuk - oprawa miękka - Wydawnictwo Książka i Wiedza.