Polacy a Rosjanie (w jęz. polskim i rosyjskim)

Opis książki:

Materiały z konferencji "Polska Rosja". Rola polskich powstań narodowych w kształtowaniu wzajemnych wyobrażeń". Warszawa-Płock, 14-17 maja 1998 r. Truizmem jest twierdzenie, że wzajemne stosunki polsko-rosyjskie nigdy nie były łatwe, ale mimo to warto je tu powtórzyć, gdyż nasze pokolenie ma to szczęście, że dziś może swobodnie prowadzić badania naukowe i dyskutować na ten temat. Nie krępują nas ograniczenia polityczne i ideologiczne, wewnętrznei zewnętrzne, uwarunkowania geopolityczne. Jedne i drugie przez ostatnie dwa stulecia były trudną do pokonania barierą na drodze rozwoju i wymiany myśli historycznej. Nie sprzyjały dostępności do źródeł, rzetelnym badaniom i formowaniu obiektywnych opinii. Nowa sytuacja polityczna w tej części Europy nie rozwiązała wszystkich problemów, jakie nawarstwiły się między naszymi narodami przez ostatnie pokolenia. Ciągle jeszcze stereotypy silniej oddziaływują na świadomość społeczną niż rzeczywisty stan stosunków polsko-rosyjskich. Swój udział w podtrzymywaniu starych i kreowaniu nowych negatywnych wyobrażeń mają, niestety, także środowiska opiniotwórcze obu narodów. A i historycy nie są bez winy, dlatego tak ważne wydaje się kontynuowanie i pogłębianie badań naukowych na tym polu, aby fakty historyczne nie były zastępowane przez stereotypy i fikcję, co zdarzało się w przeszłości i ma niekiedy nadal miejsce. Rozszerzaniu naszej wiedzy i wyjaśnianiu spornych kwestii służą z pewnością wspólne badania i konferencje naukowe, także i ta, pt. "Po Iska-Rosja. Rola polskich powstań narodowych w kształtowaniu wzajemnych wyobrażeń", która odbyła się w Polsce (Warszawa-Płock) w dniach 14-17 maja 1997 r., a zorganizowana została przez Instytut Historii PAN w Warszawie przy udziale Instytutu Słowianoznawstwa Rosyjskiej Akademii Nauk w Moskwie i Biblioteki im. Zielińskich w Płocku. Bezpośrednim organizatorem konferencji była Pani Prof. Wiktoria Śliwowska (Instytut Historii PAN w Warszawie), dzięki której obrady skupiły liczną reprezentację historyków z Polski, Rosji i Białorusi. Wygłosili i złożyli do druku referaty: Wiktor Choriew (Instytut Słowianoznawstwa Rosyjskiej Akademii Nauk (RAN) w Moskwie), Tatiana A. Dworiecka (Muzeum Kultury w Kirowie, dawnej Wiatce), Tadeusz Epsztein (Instytut Historii PAN w Warszawie), Świetlana M. Falkowicz (Instytut Słowianoznawstwa RAN w Moskwie), Jerzy Fiećko (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), Natalia Piłatowa (Instytut Słowianoznawstwa RAN w Moskwie), Henryk Głębocki (Wyższa Szkoła Biznesu w Nowym Sączu), Siergiej Gołubiew (Państwowy Uniwersytet w Twerze), Wenera I. Ibragimowa (Państwowy Uniwersytet w Ufie), Barbara Jędrychowska (Uniwersytet Wrocławski), Świetlana Kul-Selwerstowa (Państwowy Uniwersytet w Grodnie), Walentyna W. Łatypowa (Państwowe Archiwum Baszkińi w Ufie), Galina W. Makarowa (Instytut Słowianoznawstwa RAN w Moskwie), Borys W. Nosów (Instytut Słowianoznawstwa RAN w Moskwie), Andrzej Nowak (Instytut Histońi PAN w Warszawie), Zbigniew Opacki (Uniwersytet Gdański), Świetlana A. Pierminowa (Państwowy Uniwersytet w Omsku), Zofia Strzyżewska (Muzeum Niepodległości w Warszawie), Janina Wołczuk (Uniwersytet Wrocławski), Zbigniew Wójcik (Muzeum Ziemi PAN w Warszawie) i Marta Zielińska (Instytut Badań Literackich PAN w Warszawie). Większość zebranych tu referatów dotyczy bezpośrednio tematu konferencji, a część porusza zbliżoną problematykę, związaną z kształtowaniem się wzajemnych stereotypów polsko-rosyjskich od XVIII do XX w. Nie trzeba chyba podkreślać wagi tego tematu, pokazuje on bowiem z jednej strony źródła wzajemnych niechęci, braku zrozumienia, autokrytycyzmu, a z drugiej strony przedstawia te płaszczyzny, na których - mimo obiektywnych trudności - odbywał się dialog polsko-rosyjski, gdzie dyskutowano, podejmowano próby porozumienia, pomocy poszkodowanym itd. Dużą rolę w kształtowaniu wzajemnych wyobrażeń miały elity obu narodów. One, niekiedy mimo woli, a częściej świadomie poprzez swoje opinie wywierały nacisk na pozostałe sfery społeczne, formując ich poglądy, utrwalając stereotypy. W ich perspektywie często nie było szans na kompromis czy ugodę, a warunkiem pokoju musiała być bezwarunkowa kapitulacja przeciwnika. Z jednej strony Mikołaj Karamzin, wybitny historyk rosyjski twierdził, że "niezbędnym warunkiem dla naszego bezpieczeństwa jest [...], aby Polska nie istniała w jakiejkolwiek formie, ani pod jakąkolwiek nazwą" (Andrzej Nowak). Z drugiej strony Agaton Giller pisał: "Moskale mogą spłukać z siebie kurz carski, wyciąć wrzody moralne despotyzmu, mogą zmienić organizację swoją moralną do niewoli skłonną, ale wątpię, czy potrafią się wyrzec panowania, zabierania tego, co do nich nie należy, czy przestaną kiedyś być narodem zaborczym" (Jerzy Fiećko). Mimo występowania skrajnie negatywnych ocen, zdarzały się też opinie przeciwstawne. Uczucia nienawiści, pogardy, lekceważenia, przeplatały się z uczuciami sympatii, współczucia i podziwu. Zróżnicowanie wzajemnych wyobrażeń i opinii było zależne od wielu czynników społecznych, uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych, bieżącej sytuacji politycznej, ekonomicznej itd. Nawet podziały administracyjno-historyczne wpływały na przebieg spotkań naszych narodów. Relacje między Polakami i Rosjanami w Królestwie Polskim lub na ziemiach zabranych miały inny charakter niż w Rosji Centralnej lub na Sybeńi. Trudno było znaleźć linię porozumienia tam, gdzie toczyła się mniej lub bardziej regularna wojna, dla jednych o przetrwanie, dla drugich o strefy wpływów i panowanie. Rosja i Rosjanie byli postrzegani jako zaborcy, stale zagrażający narodowi polskiemu, zaś Polacy dla Rosjan byli pyszałkowatymi niebezpiecznymi buntownikami, których należy trzymać silną ręką. Wzajemną wrogość potęgował podział religijny, często ważniejszy od pozostałych, będący istotnym czynnikiem identyfikacyjnym i odróżniającym, stąd silnie podtrzymywanym przez obie strony. Takie warunki panowały przez prawie cały interesujący nas okres na obszarach zaboru rosyjskiego, ale i tu nie zawsze ze sobą wojowano. Jeszcze większe kontrasty we wzajemnych stosunkach występowały w innych częściach Imperium, położonych dalej od dawnych ziem Rzeczypospolitej. Przeglądając relacje Polaków widzimy w nich całą gamę opinii na temat stosunków z ludnością rosyjską. Nie było jednolitego "złego" wizerunku urzędnika rosyjskiego, choć była to grupa społeczna, z którą Polacy wchodzili w konflikt najczęściej. Nawet przedstawiciele aparatu przemocy inaczej zachowywali się w stosunku do Polaków w Królestwie niż Moskwie czy w Irkucku. Poza zaborem rosyjskim lokalni urzędnicy, nie mówiąc już o miejscowej społeczności rosyjskiej, często odnosili się do Polaków obojętnie, a niekiedy nawet ze zrozumieniem i sympatią. Realia społeczne i ekonomiczne wymuszały różne kompromisy i zawieszenia broni. Rosja była dla Polaków nie tylko śmiertelnym wrogiem i miejscem kaźni narodowej, ale również miejscem, gdzie wyjeżdżało się na studia, zarabiać pieniądze, inwestować itd. Od II pół. XIX w. liczba Polaków udających się na dłuższe lub krótsze pobyty do Rosji w celach naukowych i zarobkowych stale rosła, niektórzy z nich robili kariery urzędnicze i oficerskie, co nie było rzadkością. Zjawiska te wpływały na kształtowanie się nowych relacji między oboma narodami. W wielu przypadkach wzajemne uprzedzenia ulegały stopniowej niwelacji, czego dowodem były mieszane małżeństwa i częściowa lub całkowita asymilacja, która dotyczyła zarówno Polaków w Rosji, jak i Rosjan osiedlających się na ziemiach polskich. Czynnikiem stymulującym polsko-rosyjskie relacje była też rosnąca stopniowo w XIX w. wymiana kulturalna, a szczególnie ważną jej płaszczyzną stała się literatura piękna, której przekłady docierały do coraz szerszych warstw społecznych obu narodów (Świetlana Falkowicz). Zbiór artykułów Polacy i Rosjanie w żaden sposób nie kończy dyskusji na temat kształtowania się wzajemnych wyobrażeń polsko-rosyjskich w ostatnich trzech stuleciach, jest raczej cennym wprowadzeniem do niej, ilustracją licznych problemów, nadal wartych omówienia oraz prezentacją nowych źródeł i literatury przedmiotu związanych z tą problematyką. Poszczególne wystąpienia miały charakter szczegółowych opracowań konkretnych zagadnień dotyczących omawianej kwestii. Czytelnikowi może zabraknąć tu referatu podsumowującego, zbierającego wyniki i wnioski z przeprowadzonych badań. A może jeszcze jest za wcześnie na tego typu syntezę Językami konferencji był polski i rosyjski, a większość referatów gości zagranicznych wygłoszona była w języku rosyjskim. W niniejszej edycji zachowaliśmy oryginalny język poszczególnych artykułów, gdyż koszt tłumaczenia tekstów rosyjskich poważnie zwiększyłby wydatki związane z publikacją tomu, uniemożliwiając jego wydanie lub narzucając konieczność ograniczenia objętości referatów. Mamy jednak nadzieję, że to utrudnienie nie będzie dla Czytelnika polskiego poważną barierą w korzystaniu z książki, zaś dla Czytelnika rosyj- skojęzycznego będzie zachętą do lektury niniejszej pracy. Tadeusz Epsztełn

Książka "Polacy a Rosjanie (w jęz. polskim i rosyjskim)" - Tadeusz Epsztein (red.) - oprawa miękka - Wydawnictwo Neriton.