Pod czarno-żółtymi sztandarami

Opis książki:

Wielkie kompleksy koszarowe, zdewastowane i opuszczone forty, dawne drogi forteczne, zapadnięte mogiły na miejskich cmentarzach oraz wiele innych śladów obecności cesarsko-królewskiej armii do dziś składa się na pejzaż południowo-wschodniej Polski i zachodniej Ukrainy. Materialnych świadectw działalności wojsk austro-węgierskich w dawnej Galicji nie brakuje, ale też dla wielu mieszkańców są one mało lub też w ogóle nieczytelnym reliktem przeszłości. Stosunkowo najbardziej wyraźne skojarzenia mogą budzić pozostałości twiedzy krakowskiej, przemyskiej i lwowskiej, w postaci potężnych, choć często zrujnowanych fortów, imponujących masami cegieł, kamienia i betonu. Obecność armii austro-węgierskiej w Galicji nie ograniczała się jednak tylko do tych trzech miast. Garnizony wojskowe były stałym elementem życia niemal wszystkich średnich i części małych miast. Pozostały po nich budynki koszar, prochowni, magazynów, często przebudowane i zniekształcone. Niewielka ich część służy dzisiaj armii polskiej, większość różnym, zwykle przypadkowym instytucjom. Kto obecnie interesuje się i zna skład, liczebność, wartość bojową poszczególnych garnizonów armii polskiej, nazwiska komendantów i oficerów służących w miejscowościach posiadających załogę wojskową Obsesja tajemnicy wojskowej i szpiegostwa charakterystyczna dla XX w./ a szczególnie dla lat 1945-89, skutecznie odseparowała świat wojskowy od cywilnego. A przecież sto lat temu informacje na ten temat przeczytać można było na pierwszych stronach lokalnych gazet, znaleźć na łamach schematyzmów i wojskowych roczników statystycznych. O roli armii dyskutowano w parlamencie, ale także na forum rad miejskich, na zebraniach i mityngach partyjnych. Obce zaborcze wojsko wywoływało nie tylko większe emocje, ale chyba przede wszystkim większe zainteresowanie ówczesnej opinii publicznej, aniżeli siły zbrojne Rzeczypospolitej początku XXI w. A może dla wielu mieszkańców Galicji to wojsko wcale nie było obce, ale stanowiło własną, państwową siłę zbrojną, którą należało szanować i podziwiać Cesarsko-królewska armia była istotnym i trwałym elementem Galicji. Przede wszystkim była widoczna nie tylko od wielkiego święta ale także na co dzień. Sam odsetek żołnierzy zamieszkujących miejscowości garnizonowe był imponujący i nieporównywalny z czasami obecnymi. W zależności od skali miasta żołnierze stanowili od kilku do dwudziestu kilku procent jego mieszkańców. Tej masy nie sposób było nie dostrzec. Wojsko jako instytucja, a także oficerowie - emanacja siły zbrojnej - starali się czynnie uczestniczyć w życiu publicznym i towarzyskim Galicji. Orkiestry wojskowe co tydzień grały na placach i w parkach wielu miast, publiczne wyścigi i pokazy kawalerii gromadziły tłumy widzów, oficerowie byli stale pożądanymi partnerami do tańca, a kasyna wojskowe często gromadziły lokalne elity społeczne. Odwrotną stronę medalu stanowiły wybryki pijanych rekrutów, bójki uliczne z udziałem wojskowych, a wreszcie angażowanie sił zbrojnych do pacyfikacji rozruchów na różnym tle. Armia austro-węgierska była dla kolejnych generacji Polaków, Żydów i Ukraińców jedyną znaną im siłą zbrojną, w której przyszło służyć z bronią w ręku. Tradycje wojskowe przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, doby napoleońskiej, powstań narodowych były dla przeważającej masy Galicjan zupełnie obce i nieznane. Poza Krakowem i okolicznymi wioskami, reszta ziem Galicji pozostawała w rękach austriackich niemal nieprzerwanie od 1772 r. Sprzyjało to ugruntowywaniu się swoistego "cesarskiego" patriotyzmu i gloryfikacji cesarskich wojsk. Służba wojskowa w armii austriackiej traktowana była przez wielu jako normalny element życia. Rozkład monarchii habsburskiej w 1918 r. i odrodzenie państwa polskiego sprzyjały przewartościowywaniu sądów i wypieraniu pamięci o armii austro-węgierskiej ze świadomości zbiorowej. Dla historii Polski, której XIX w. zdominowany był przez spiski, powstania lub też pracę organiczną i budzenie świadomości ludu, zaborcza siła zbrojna została zredukowana do roli ciemiężyciela, brutalnego pacyfikatora, germanizatora. W najlepszym razie ograniczano się do przypominania jej obcości oraz o niedoli Polaków, zmuszonych do wysługiwania się własnemu wrogowi. To odreagowanie ponad stu lat niewoli było zupełnie zrozumiałe. Ostatecznie nie można było budować niepodległej Polski w oparciu o obce, sztucznie przeszczepiane tradycje. Jednakże ograniczanie wizerunku wojsk zaborczych do wymiaru politycznego i to z oceną jednoznacznie negatywną nie wpłynęło na obiektywne przedstawienie własnych dziejów. Renesans zainteresowania historią cesarsko-królewskiej armii na ziemiach polskich nastąpił w drugiej połowie XX stulecia. Początkowo ograniczał się do badania materialnych przejawów jej działalności, przede wszystkim pozostałości twierdzy krakowskiej i przemyskiej. Od lat 80. XX w. zainteresowanie historyków zaczęła budzić sama służba Polaków w wojskach habsburskich. Po 1989 r. liczba publikacji na te tematy gwałtownie wzrosła, co więcej, próbowano nawet w sztuczny sposób wzbudzać nostalgię za austro-węgierskimi regimentami i ich tradycjami militarnymi. Prace te pozwoliły na ustalenie wielu szczegółów, przyczyniły się też do wzrostu zainteresowania dziejami wojsk zaborczych. Nikt jednak nie pokusił się o zbadanie całości stosunków między instytucjami i ludnością cywilną Galicji a stacjonującym w niej kontyngentem armii austro-węgierskiej. Tę lukę, przynajmniej dla lat 1868-1914, wypełnić ma niniejsza rozprawa. Cezura wyznaczona datami 1868 i 1914 r. jest dość oczywista. Data końcowa - wybuch I wojny światowej nie powinna budzić żadnych kontrowersji. Wybór roku 1868 jako początkującego cały okres wynika z dwóch powodów. Przede wszystkim w 1867 r. nastąpiły zasadnicze zmiany w funkcjonowaniu monarchii habsburskiej. Została ona przekształcona w dualistyczne Austro-Węgry, zaś sama Austria otrzymała w grudniu tegoż roku ustawy konstytucyjne. Rezultatem zmian politycznych było przeprowadzenie w 1868 r. reformy wojskowej, która na kolejne półwiecze określiła zasady funkcjonowania austro-węgierskich sił zbrojnych. Historia ck armii rozpoczęła się w praktyce zatem dopiero w roku 1868, stąd też ta data oznacza początek pewnej epoki. Materiały źródłowe do dziejów armii austro-węgierskiej w Galicji są bardzo bogate. Akta wojskowych władz centralnych, to znaczy Ministerstwa Wojny, Ministerstwa Obrony Krajowej i Sztabu Generalnego zgromadzone są w zbiorach Kriegsarchw w Wiedniu. Wykorzystałem z nich zespoły zawierające informacje na temat budowy twierdz, umocnień polowych oraz koszarowych obozów barakowych w Galicji, a także rozbudowy sieci kolejowej pod kątem potrzeb militarnych. Zespoły akt Ministerstwa Obrony Krajowej dotyczyły w większym stopniu spraw wewnętrznych wojsk stacjonujących w Galicji. Skupiały się na konfliktach na tle politycznym i narodowym w armii, przebiegu poboru, skali inwestycji koszarowych, zatargów z ludnością cywilną, działalności szkolnictwa wojskowego itp. Akta Sztabu Generalnego poświęcone Galicji częściowo pokrywają się z materiałami Ministerstwa Wojny i związane są głównie z budową i modernizacją tamtejszych fortyfikacji. Większą wartość mają one dla ostatniego dziesięciolecia przed wybuchem I wojny światowej. Wszystkie zespoły zawierają wiele informacji o kosztach inwestycji militarnych w Galicji oraz o polemikach toczonych w Wiedniu co do ich przydatności. Osobny dział Kriegsarchw stanowią spuścizny po ck oficerach, w których można znaleźć m.in. wspomnie- nia ze służby w Galicji. W warszawskim Archiwum Głównym Akt Dawnych przechowywane są zdekompletowane zespoły akt korpusów krakowskiego, przemyskiego i lwowskiego. Wykorzystałem z nich szczątki akt komendy twierdzy krakowskiej oraz część akt sądowych korpusu krakowskiego i przemyskiego. Duży zespół akt korpusu lwowskiego, podobnie jak część akt sądowych z pozostałych korpusów galicyjskich nie została mi udostępniona z powodu "złego stanu zachowania", "inwentaryzowania", "opracowywania" itp. Mnóstwo informacji na temat stosunku władz i ludności cywilnej do wojska, podejmowanych inwestycji koszarowo-magazynowych, kosztów kwaterunku oraz roli ekonomicznej i kulturalnej armii znajduje się w archiwach miast galicyjskich. W niniejszej pracy wykorzystano zespoły akt Bochni, Jarosławia, Kęt, Krakowa, Niepołomic, Nowego Sącza, Przemyśla, Rzeszowa, Sanoka, Tarnowa, Wadowic i Zatora zgromadzone w archiwach miejskich. Stan zachowania tych zespołów jest bardzo zróżnicowany. Akta wielu miast garnizonowych niemal całkowicie przestały istnieć, zostały zniszczone lub zdekompletowane. Inne zachowały się natomiast w stosunkowo dobrym stanie. Pomimo dotkliwych luk dają one szeroką i reprezentatywną panoramę problematyki wojskowej w galicyjskich ośrodkach garnizonowych wszelkiego typu i wielkości. Dopełnieniem tych zespołów są nadto akta starostw, które zawierają głównie korespondencję między władzami wojskowymi i cywilnymi różnych szczebli. Pierwszorzędne materiały do dziejów ck armii znajdują się w licznych wydawnictwach statystycznych i urzędowych. Należy do nich Militdr-Statistisches Jahrbuch (1870-1912/1913), w którym zawarte są informacje na temat przebiegu poboru, stanu zdrowia, wykształcenia i zawodu żołnierzy, liczebności garnizonów, wyznania i języka żołnierzy poszczególnych jednostek. Uzupełnieniem informacji tyczących się garnizonów oraz korpusu oficerskiego są schematyzmy wojskowe dla wspólnej armii i obrony krajowej za lata 1868-1914. Dane o inwestycjach finansowanych ze wspólnego budżetu Austro-Węgier zawarte zostały w Yoranschlag fur die gemeinsamen Ausgaben (1869-1914), względnie Budget fur gemeinsamen Ausiagen..., natomiast o wydatkach z budżetu austriackiego w Staats-Yoranschlag fur die im Reichsrathe vertre.te.nen Kónigreiche und Ldnder, które wraz z aneksami i załącznikami przechowywane są w Kriegsarchw w Wiedniu. Analogiczne informacje poświęcone obowiązkom finansowym Galicji, budowie koszar oraz częściowo ocenie gospodarczej roli wojska dla kraju, znalazły się w Protokołach Sejmu Krajowego, Stenograficznych sprawozdaniach Sejmu Krajowego, a nade wszystko w dołączonych do nich Alegatach. Wiele informacji o stanie osobowym garnizonów, narodowości, wyznaniu i wykształceniu żołnierzy oraz o wydatkach i przychodach wojskowych różnych miast znajduje się w austriackich i galicyjskich rocznikach statystycznych. Bogatym źródłem do badania postaw ludności Galicji wobec armii, podstawowych problemów związanych z postrzeganiem wojsk zaborczych, a także ekonomicznego oddziaływania garnizonów jest prasa. W lokalnej "Gazecie Przemyskiej" z 1889 r. w 95 numerach, które wyszły w ciągu roku, zamieszczono aż 255 informacji o armii austro-węgierskiej, przede wszystkim o miejscowym garnizonie. Można bez większego błędu stwierdzić, że galicyjski czytelnik był wręcz zalewany potokiem informacji związanych z działalnością sił zbrojnych. W niniejszej rozprawie wykorzystałem tylko część prasy galicyjskiej, głównie ważniejsze periodyki o zróżnicowanym profilu polityczno-społecznym oraz część gazet lokalnych. Z uwagi na wielką powtarzalność problemów, przejrzenie kolejnych tytułów prasowych w skali lat czy dziesięcioleci nie powinno wnieść wiele nowego. Na tle bogactwa materiałów rękopiśmiennych, wydawnictw statystycznych oraz prasy, relacje dotyczące ck armii zawarte w pamiętnikach polskich autorów rażą, poza kilkoma wyjątkami, swoim ubóstwem. Nieco lepiej wygląda sytuacja z opracowaniami. Na pierwszym miejscu wypada postawić V tom monumentalnego dzieła Die Halisburgermonachie 1848-1918 poświęcony wyłącznie siłom zbrojnym państwa1. Z polskich prac na szczególną uwagę zasługują dwa dzieła. Pierwsze to praca autorstwa Stanisława Szuro zatytułowana Ludność wojskowa Austro-Węgier rekrutująca się i stacjonująca na terenie Galicji w latach 1869- 1913, która ma charakter zestawu tabelarycznego, opartego na różnych austriackich wydawnictwach statystycznych2. Drugą, monumentalną pozycją jest praca Jana Rydla W służbie cesarza i króla. Generałowie i admirałowie narodowości polskiej w sitach zbrojnych Austro-Węgier w latach 1868-1918, która zawiera obszerną charakterystykę ck armii w drugiej połowie XIX wieku3. Pozostałe, liczne zresztą opracowania i artykuły mają charakter przyczynkowy, a swoją uwagę koncentrują przede wszystkim na dziejach i charakterystyce twierdz galicyjskich oraz poszczególnych elementów uzbrojenia, ewentualnie w sposób popularny i wybiórczy omawiają historię ck armii lub jej pojedynczych oddziałów. Tylko niewielka część artykułów powstała na podstawie materiału źródłowego, zgromadzonego w zbiorach Kriegsarchw lub Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie, a wiele w sposób bezkrytyczny powtarza ustalenia historyków austriackich sprzed lat. Pozostaje mi do spełnienia miły obowiązek wyrażenia serdecznych podziękowań osobom i instytucjom, dzięki którym możliwe było opublikowanie tej pracy. Chcę wyrazić wdzięczność Fundacji Lanckorońskich z Brzezia oraz Fundacji Werk Janineum, a zwłaszcza Paniom Lonny i Annie Glaser za umożliwienie przeprowadzenia kwerendy źródłowej w Wiedniu. Szczególne podziękowanie pragnę wyrazić Panu Profesorowi Mariuszowi Kulczykowskiemu za wieloletnią opiekę naukową i szereg cennych uwag, które pomogły nadać ostateczny kształt niniejszej rozprawie. Koledze Doktorowi Stanisławowi Pijajowi serdecznie dziękuję za kierowanie pracami związanymi z edycją tej książki.

Książka "Pod czarno-żółtymi sztandarami" - Michał Baczkowski - oprawa twarda - Wydawnictwo Historia Iagellonica.