Płeć i poznanie

Opis książki:

Książka Doreen Kimury, psychologa i neurobiologa z Uniwersytetu Simona Frasera w Kanadzie, jest jedną z najlepszych i najszerzej komentowanych książek na temat różnic poznawczych między kobietami i mężczyznami. Poprzez różnice poznawcze rozumie się wszelkie zdolności i umiejętności związane z funkcjonowaniem mózgu, zmysłów, pamięci, orientacją w przestrzeni, logicznym myśleniem i zdobywaniem wiedzy. Bez stereotypów i półprawd, których tak wiele w popularnych pracach na temat związku płci i mózgu, za to czerpiąc obficie z wyników najnowszych badań naukowych i niezliczonych testów psychologicznych, autorka daje czytelnikowi możliwość zapoznania się z charakterem tych różnic oraz dostarcza szeregu możliwych wyjaśnień ich powstania i rozwoju. Szczególny nacisk kładzie na mechanizmy hormonalne i ich wpływ na rozwój ludzkiego mózgu oraz tzw. wzorców poznawczych typowych dla przedstawicieli obu płci. Książka jest znaczącym głosem w sporze o źródła zróżnicowania zdolności mężczyzn i kobiet (wyjaśnienia biologiczne kontra wyjaśnienia społeczne) oraz stanowi znakomite uzupełnienie słynnej Płci mózgu.
Doreen Kimura (ur. 1940) jest psychologiem i neurobiologiem, profesorem Uniwersytetu Simona Frasera w Kanadzie, światowej sławy badaczką zróżnicowania ludzkich zdolności. Przez większą część kariery naukowej wykładała na Uniwersytecie Zachodniego Ontario w Kanadzie, prowadząc m.in. badania nad hormonalnymi i mózgowymi mechanizmami powstawania różnic między kobietami i mężczyznami. Obok szeroko komentowanej książki Płeć i poznanie (wyd. ang.1999) jest autorką pracy Neuromotor Mechanisms in Human Communication (1993) oraz licznych artykułów naukowych.
W roku 1992 była jednym z założycieli i pierwszym prezesem Towarzystwa Wspierania Wolności Nauki i Badań (Society for Academic Freedom and Scholarship), które zabiega o zachowanie swobody nauczania, wolności wyboru przedmiotu badań oraz publikacji wyników naukowych. "Z powodu politycznej poprawności krzywo patrzy się dzisiaj na badania, które mogą obrazić pewne grupy ludzi, na przykład kobiety albo ludzi otyłych" - twierdzi Kimura. - "Negatywnym zjawiskiem jest także nacisk, jaki kładzie się na pracę zespołową. Oba te trendy zabijają twórczą wolność jednostki. Badania naukowe powinno się prowadzić wyłącznie dla zaspokojenia własnej ciekawości."
fragment
Rozdział 2
NASZE DZIEDZICTWO EWOLUCYJNE
Różnice pomiędzy mężczyznami i kobietami są dla wielu z nas jednym z najbardziej intrygujących fenomenów ludzkości. Książki, filmy, telewizja - niemal każdy obszar życia odzwierciedla naszą fascynację tym przedmiotem. Uznajemy za oczywiste, że istnieją dwie płcie i że podział ten następuje już w momencie zapłodnienia. Nie sposób nie zwrócić uwagi na uderzające różnice fizyczne: w sile, wzroście, owłosieniu, kształcie narządów płciowych i piersi.
Różnice międzypłciowe w zachowaniu przez całe wieki uważano za wrodzone. Przyjmowano, że zróżnicowanie mężczyzn i kobiet pod względem agresji, energiczności, woli dominacji, asertywności czy sposobu rozwiązywania problemów jest czymś naturalnym. Dopiero stosunkowo niedawno podejście to zostało zakwestionowane. W ciągu kilku ostatnich dekad pojawiły się nowe koncepcje społeczne. Spowodował to wzrost roli ko biet, związany z rozwojem przemysłu, prowadzonymi na szeroką skalę współczesnymi wojnami oraz rozwojem filozofii egalitarnych. Popadliśmy jednak w drugą skrajność. Obecnie uważa się, że pomiędzy mężczyznami i kobietami nie ma żadnych różnic, których nie dałoby się wyjaśnić przez odwołanie do procesu socjalizacji.
Wiemy, że - ogólnie rzecz biorąc - mężczyźni przewyższają kobiety pod względem niektórych zdolności przestrzennych, natomiast kobiety lepiej wypadają w zadaniach wymagających zapamiętywania położenia przedmiotów. Mężczyźni lepiej radzą sobie z rozumowaniem matematycznym - a kobiety osiągają lepsze wyniki w zadaniach obliczeniowych. Wbrew panującej opinii kobiety bynajmniej nie przewyższają mężczyzn we wszystkich testach zdolności werbalnych ani nawet w większości z nich. Szybciej zapamiętują jednak materiał słowny i są lepsze pod względem płynności słownej (na przykład w zadaniach, w których trzeba wymienić jak najwięcej słów zaczynających się od określonej litery). Kobiety lepiej niż mężczyźni wykonują tak że zadania wymagające szybkości spostrzegania (perceptual speed ), które polegają na szybkim dopasowywaniu do siebie bodźców wzrokowych. Z kolei w zakresie zdolności motorycznych mężczyźni lepiej radzą sobie z rzucaniem do celu, podczas gdy kobiety dokładniej wykonują precyzyjne ruchy o mniejszym zasięgu. Te oraz inne różnice w zdolnościach poznawczych zosta ną szczegółowo omówione w kolejnych rozdziałach.
Ludzie, którzy zajmują się badaniem różnic międzypłcio wych, są czasem pytani, dlaczego tak bardzo interesują ich te różnice. Czyż mężczyźni i kobiety nie są pod wieloma względa mi do siebie podobni? Większość z nas ma gotową odpowiedź na to pytanie: badamy różnice, ponieważ one istnieją. Innym ważnym powodem jest fakt, że odkrycie mechanizmu odpowiedzialnego za różnice międzypłciowe pomoże lepiej zrozumieć nie tylko odmienność mężczyzn i kobiet, ale także zróżnicowanie występujące wśród osób tej samej płci. Na przykład, jeśli stwierdzimy, że mózg kobiecy i męski różnią się w konkretny sposób, możemy dociekać, czy osoby z pewnym typem budowy mózgu (zarówno kobiety, jak i mężczyźni) będą miały cechy, za które dana własność mózgu jest odpowiedzialna.
Załóżmy, że niektóre połączenia między półkulami mózgowymi, tak zwane spoidła, są bardziej rozwinięte u kobiet niż u mężczyzn. Jeżeli ustalimy, że wielkość spoideł odpowiada za kobiecą przewagę w zakresie pewnych funkcji poznawczych - przyjmijmy w naszym przykładzie, że będzie to pamięć werbalna - to możemy się zastanawiać, czy mężczyźni z większymi spoidłami charakteryzują się lepszą pamięcią werbalną od mężczyzn, których spoidła są mniejsze. W ten sposób poznajemy pewien aspekt funkcjonowania mózgu odnoszący się zarówno do mężczyzn, jak i do kobiet. Podobnie można badać związki pomiędzy poziomem hormonów płciowych a funkcjonowaniem poznawczym.
Aby lepiej zrozumieć różnice występujące dziś między płciami, powinniśmy wyjść w naszych rozważaniach poza kontekst współczesny. Biorąc pod uwagę jedynie to, jak mężczyźni i kobiety różnią się między sobą w codziennych sytuacjach, pomijamy ważne aspekty ludzkiego zachowania. Nasz mózg funkcjonuje bowiem podobnie jak u naszych przodków sprzed pięćdziesięciu i więcej tysięcy lat. Jest on wynikiem trwającej miliony lat ewolucji, której z pewnością nie przeszliśmy tylko po to, aby radzić sobie z czytaniem i obsługą komputera. Jeżeli chcemy lepiej zrozumieć ludzkie zachowanie, a więc również funkcjonowanie poznawcze, powinniśmy zastanowić się, jakim wpływom środowiska naturalnego i jakim oddziaływaniom społecznym podlegał mózg w toku ewolucji.
Z ewolucyjnego punktu widzenia obecne różnice pomiędzy mężczyznami i kobietami są wynikiem pewnej formy doboru naturalnego. Środowisko "dobiera" sobie te cechy jednostki, które przyczyniają się do jej przetrwania. Cechy zwiększające prawdopodobieństwo, że dana jednostka dożyje wieku reprodukcyjnego, mają większe szansę na przekazanie kolejnym pokoleniom. W odniesieniu do różnic międzypłciowych w interesującym nas zakresie powyższe wyjaśnienie dotyczy zarówno odmiennych ról reprodukcyjnych, jak i historycznych różnic w aktywności podejmowanej przez obie płcie. Podział zadań wskazuje na to, że środowisko wymagało nieco innych zdolności od mężczyzn i od kobiet.
Przez większą część ludzkiej historii żyliśmy w semikoczowniczych społecznościach, które łączyły zbieranie pożywienia z poszukiwaniem padliny albo polowaniem na żywe zwierzęta. Później ludzie zaczęli skupiać się w małe grupy, często złożone z jednostek spokrewnionych ze sobą. W konsekwencji zmieniliśmy tryb życia na osiadły i zajęliśmy się uprawą roli. Ten etap rozwoju nie różnił się jednak zasadniczo od poprzednich i prawdopodobnie nie doprowadził do znaczących zmian w podziale zadań na męskie i kobiece.
Jedną z form doboru naturalnego jest dobór płciowy, występujący wówczas, gdy o względy jednej samicy konkuruje kilku samców. Dzieje się tak wtedy, gdy samice wybierają samców ze względu na pewne ich cechy (które z dużym prawdopodobieństwem zostaną potem przekazane potomstwu). Na przykład, większy rozmiar samców może być poniekąd rezultatem preferencji samic. Zauważmy, że określenie dobór nie jest równoznaczne ze świadomym wyborem. Samice, które wolały większych samców, zwiększały szansę przetrwania swojego potomstwa. Dlatego też preferowanie dużych samców mogło ulec utrwaleniu jako pewna cecha samic.
Innym rodzajem doboru płciowego jest rywalizacja samców. Te samce hominidów*, które poruszały się po większych obszarach, miały większe szansę na znalezienie partnerki i częstsze okazje do współżycia, przez co osiągały znaczny sukces reprodukcyjny. U samców niektórych ssaków zamieszkujących rozległe tereny znajdujemy znakomite zdolności przestrzenne. Jest więc całkiem możliwe, że w toku naszej historii występował podobny mechanizm.
Oszacowano, że największe grupy łowiecko-zbierackie liczyły tylko około stu pięćdziesięciu członków. Pomiędzy grupami dochodziło do sporadycznych kontaktów. (Wyobraźmy sobie, że znamy niemal wszystkie osoby, z którymi widujemy się na co dzień.) Większość z nas żyje w świecie, w którym każdego dnia spotyka się dziesiątki nieznanych sobie ludzi. Przez ostatnie kilkaset lat życie ludzkie uległo ogromnym przemianom, ale nadal nosimy w sobie dziedzictwo genetyczne ukształtowane w zupełnie innych warunkach. Nie powinno nas zatem dziwić, że mamy problemy z dostosowaniem się do zmieniającej się rzeczywistości.
Dotyczy to również związków między mężczyznami i kobietami. W społeczeństwach, od których pochodzimy, mężczyźni i kobiety musieli ze sobą współpracować, aby płodzić dzieci, żywić je i chronić do czasu, aż osiągną dojrzałość i same podejmą role reprodukcyjne. Współzawodnictwo pomiędzy mężczyzną i kobietą, mężem i żoną było nieadaptacyjne. Ze względu na surowe warunki życia rodzina większość czasu poświęcała walce o przetrwanie w pewnej grupie społecznej. Układ między obiema płciami był dość stabilny: mężczyzna z racji większej siły fizycznej oraz swojej roli myśliwego i obrońcy przejmował kontrolę w związku. Oczywiście w tradycyjnych rodzinach też dochodziło czasami do napięć, a przewaga mężczyzny nie wykluczała wpływu kobiety na podejmowane w rodzinie decyzje. Przyglądając się istniejącym jeszcze współcześnie społecznościom prymitywnym, możemy zauważyć, że kobiety decydują o wielu sprawach życiowych. Jednak to do mężczyzny należy ostatnie zdanie.
Ludzie pierwotni wykonywali różne czynności w zależności od płci (podział taki do dzisiaj występuje w społecznościach prymitywnych). Mężczyźni zajmowali się wytwarzaniem narzędzi, broni i środków transportu. Angażowali się w poszukiwania mięsa i w polowania, w tym celu często znacznie oddalając się od miejsca zamieszkania. Byli również odpowiedzialni za ochronę grupy przed drapieżnikami i wrogami. Kobiety natomiast zbierały jedzenie w pobliżu domu, szykowały pożywienie i wyrabiały potrzebne do tego narzędzia, szyły okrycia i zajmowały się domem. Mężczyźni i kobiety w różnym stopniu sprawowali też opiekę nad niemowlętami: była ona (i pozostaje do dzisiaj) niemal wyłącznie domeną kobiet. Nie istnieje społeczność, w której mężczyźni byliby głównymi opiekunami małych dzieci.
Stwierdziliśmy już, że taki podział pracy stawia odmienne wymagania kobietom i mężczyznom. W toku doboru naturalnego mężczyźni byli wybierani ze względu na umiejętność poruszania się po rozległych obszarach (co wymaga zdolności do rozpoznawania terenu z różnych punktów obserwacyjnych) oraz na celność rzutów. Pojawiły się też sugestie, że rozwój niektórych umiejętności przestrzennych mógł wynikać z konieczności zachowania symetrii podczas wyrabiania narzędzi - a tym zajmowali się przede wszystkim mężczyźni (ze względu na potrzebną do tego siłę). Z kolei kobiety natura dobierała pod kątem bardziej subtelnych zdolności motorycznych, umiejętności poruszania się po niewielkim obszarze (przy wykorzystaniu punktów orientacyjnych) oraz sprawnego różnicowania percepcyjnego. Ta ostatnia zdolność umożliwiała im wychwycenie nawet niewielkich zmian, na przykład na twarzy dziecka albo w wyglądzie pomieszczenia (mogących sygnalizować obecność intruza).
Istnieje też mniej prawdopodobna hipoteza, że różnice w funkcjonowaniu poznawczym stanowią uboczny rezultat innych - istotnych do przetrwania - różnic międzypłciowych. Być może ten sam swoisty układ hormonalny, który zwiększa wytrwałość lub niezależność mężczyzn - umożliwiając im oddalanie się od domu w poszukiwaniu partnerki bądź w celu zapewnienia bytu rodzinie - przypadkowo spowodował wykształcenie się również lepszych zdolności przestrzennych (chociaż one same w sobie nie stanowiły przedmiotu doboru). Zjawisko to tłumaczyć można jeszcze na wiele innych sposobów.
Bez względu na to, jak ostatecznie wyjaśnimy różnice międzypłciowe, wydają się one istnieć od niepamiętnych czasów. Pozostawiły po sobie spuściznę w postaci zachowań, które z dużym prawdopodobieństwem przetrwają jeszcze przez wiele pokoleń. Nasz obecny styl życia bardzo różni się od stylu życia naszych przodków, i to nawet tych sprzed kilku pokoleń, ale dziedzictwo ludzkie pozostaje zasadniczo takie samo jak u prehistorycznych łowców i zbieraczy oraz członków istniejących do niedawna społeczności pierwotnych. Przypuszczalnie upłynęło jeszcze zbyt mało czasu, aby mogły dokonać się jakieś znaczące zmiany ewolucyjne. Jeżeli podczas rozważań o międzypłciowych różnicach poznawczych będziemy pamiętali o kontekście ewolucyjnym, pomoże nam to lepiej zrozumieć ich istotę.
PODSUMOWANIE
Aby lepiej zrozumieć różnice w zachowaniu mężczyzn i kobiet, powinniśmy w naszych rozważaniach cofnąć się do czasów, gdy rozwijał się nasz mózg. Z pewnością nie przeszliśmy procesu doboru naturalnego tylko po to, aby czytać książki i obsługiwać komputer. Czynności te wykształciły się stosunkowo niedawno i poprzedzone zostały wieloma innymi umiejętnościami. Mężczyźni i kobiety mają za sobą długą ewolucyjną historię podziału obowiązków. Mężczyźni angażowali się w polowania i zbieranie padliny, co wymagało od nich oddalania się od siedlisk. Przodowali też w rzucaniu różnego rodzaju przedmiotami. Prehistoryczne kobiety poruszały się natomiast w pobliżu osad i przyczyniały do zdobywania pożywienia, zajmując się zbieractwem. Ich podstawowym zadaniem była opieka nad niemowlętami i małymi dziećmi. Jest bardzo prawdopodobne, że obecne różnice poznawcze pomiędzy przedstawicielami obu płci mają źródło głównie w naszej historii ewolucyjnej.

Książka "Płeć i poznanie" - Doreen Kimura - oprawa miękka - Wydawnictwo PIW. Książka posiada 226 stron i została wydana w 2006 r.