Pisarze polityczni XVI wieku. Seria: Biblioteka klasyki polskiej myśli politycznej

SPIS TREŚCI


Szlachta — WSTĘP
PRZEDMOWA

ROZDZIAŁ I
Początki literatury politycznej, zmiana pojęć religijnych i politycznych w Europie w ciągu wieku XIV i XV, początki literatury politycznej w Polsce
1. Pisma w sprawach krzyżackich. Paweł, syn Włodzimierza. Jego traktat przeciw Krzyżakom. Okoliczności, które go spowodowały. Jego treść. Odpowiedź Falkenberga. Replika Pawia, Henryka z Góry traktacik przeciw Krzyżakom
2. Zmiana w położeniu Polski za panowania Kazimierza Jagiellończyka. Okoliczności, w których powstaje Monumentom Ostroroga. Jest ono wyrazem ogólnych dążności swego czasu i dążności Kazimierza Jagiellończyka w Polsce. Stosunek do Kościoła. Reformy wewnętrzne. Treść. Charakterystyka dzieła i autora
3. Sprawa nadań królewskich za panowania króla Aleksandra. Zaborowskiego Traktat o naturze praw i dóbr królewskich. Przełom i nowy kierunek pojęć w Europie i w Polsce w końcu XV i na początku XVI wieku

ROZDZIAŁ II
1. Zmiana w stanie wewnętrznym i w położeniu Polski na zewnątrz za panowania Zygmunta Starego. Stan polityczny i stan oświaty wywołuje literaturę polityczną. Okoliczności, wśród których ona powstaje
2. Pierwsze pisma polityczne tego okresu. Orzechowskiego Oratio Reipublicae Polonae.Fidelis subditus.
3. Pierwsze pisma Modrzewskiego. Główna dążność i cecha jego reform. Dwie pierwsze oracje De poena homicidii, Philatetes, dwie drugie oracje: De Legalis ad concilium mittendis. Orzechowskiego pisma w sprawach kościelnych: De baptismo Ruthenorum, De coelibatu i Diatriba
4. Śmierć Zygmunta Starego. Ożenienie Zygmunta Augusta. Zamieszanie nim wywołane. Sprawa Orzechowskiego. Druga część Wiernego poddanego, paszkwil na Barbarę. Ożenienie. List do Juliusza III. Marycki o szkołach

ROZDZIAŁ III Modrzewskiego Poprawa Rzeczypospolitej
1. Księga pierwsza O obyczajach. Wychowanie dzieci. Stanowisko i obowiązki króla, izby poselskiej, senatu. Urzędy bezpieczeństwa i porządku. Ministeria, Odwotalność i odpowiedzialność urzędów
2. Księga Oprawach. Porównanie stanów wobec prawa. Prawo o mężobójstwie. Jurysdykcja pana nad poddanymi. Jedność sądów. Projekt organizacji trybunału
3. Księga O wojnie. Rozróżnienie wojny godziwej i złej. Gotowość do wojny. Karność i ćwiczenie żołnierza. Kolonie wojskowe na Ukrainie. Hetman. Organizacja wojska. Organizacja skarbu
4. Księga O Kościele. Domysł, dlaczego nie od razu wydana. Stanowisko autora. Kwestia dogmatyczna. Organizacja Kościoła. Wybór biskupów i proboszczów. Księga O szkole
5. O ile Poprawa Rzeczypospolitej jest dziełem oryginalnym? Jej stosunek do starożytnych. Do literatury europejskiej, do opinii i dążności polskich

ROZDZIAŁ IV
1. Statut Jakuba Przyłuskiego
2. Solikowskiego Idea apocalyptica. Wzrost dążności protestanckiej. Program protestancki na sejmie r. 1555. Pisma Modrzewskiego są jego odbiciem (De Ecclesia liber II). Opór katolików w literaturze świeckiej. Orzechowskiego Fricius i Chimaera

ROZDZIAŁ V
1. Dialog około egzekucji. System Orzechowskiego. Zależność władzy świeckiej od duchownej, Przesady i sprzeczności. Zwrot dóbr i nadań. Uboczne żądania Dialogu. Jego stosunek do ówczesnych wypadków i wpływ. Sejm z r. 1562/1563
2. Quincunx. Gruntowniejszy wykład tych samych teorii. Królestwa i księstwa. Inwektywa na Litwę. Układy o unii na sejmie r. 1563/1564. Wróżby. Co jest prawdy w Qincunxie? Ziemianin. Policja
3. Charakterystyka Orzechowskiego
4. Modrzewskiego Sylwy. Charakterystyka ogólna. Podobieństwa i różnice w pojęciach stronnictw ówczesnych

BOZDZIAŁ VI
1. Pisma pomniejsze. Keja Wspólne narzekanie wszej Korony. Goślickiego De optimo senatore
2. Kochanowskiego Wróżki. Wolana De libertate politica
3. Projekt elekcji na sejmie roku 1559

ROZDZIAŁ VII
1. Literatura wobec pierwszej elekcji. Przed śmiercią Zygmunta Augusta. Ciesielskiego Oracja. Dwa pisma bezimienne. Mycielskiego Przestroga, Elekcja viritim jako wynik poprzednich pojęć i dążności.
2. Podczas bezkrólewia. Kandydatura moskiewska. Panegiryki elekcji. Zamoyskiego Oracja i Karnkowskiego List do Kromera. Krytyka. Solikowskiego Rozsądek. Skargi Proces na konfederację. Szujski o elekcji

ROZDZIAŁ VIII
1. Milczenie literatury polskiej za Batorego. Paprockiego Hetman. Warszewickiego Wenecja, Paradoksa. Bezkrólewie. Warszewickiego Mowa na jeździe mazowieckim. Rozmowa Czecha z Polakiem. Inne pisma w sprawie Maksymiliana, Paprockiego paszkwile. Wolan podczas układów będzińskich
2. Pisma treści ekonomicznej. Sokołowskiego Quaestor. Gostomskiego Gospodarstwo
3. Początek spraw szwedzkich. Karnkowski O odjeździe króla do Szwecji. Sprawa wschodnia. Idea ligi przeciw Turkom. Warszewickiego Turcyki. Pisma bezimienne przeciw wojnie i za nią

ROZDZIAŁ IX
Sprawa wschodnia
L Biskup Wereszczyński. Dzieje rodziny. Jego pierwsze pisma: Ekscytarz, Pobudka, Publika. Plan szkoły rycerskiej i rycerskiego zakonu
2. Votum — organizacja wojska. Nowy Kijów, środek zabezpieczenia granic wschodnich. Reguła dla króla chrześcijańskiego. Zakończenie
3. Ksiądz Piotr Grabowski. Zdanie syna koronnego. Polityka Turcji względem Polski. Potrzeba koalicji. Organizacja skarbu i wojska. Widoki zwycięstwa. Jego skutki. Plan podziału Turcji. Krym miałby przypaść Polsce
4. Polska Niżna. Plan kolonizacji ziem zadnieprskich. Bractwo rycerskie. Jego organizacja. Sposoby utrzymania. Korzyści
5. Grabowski o sprawach wewnętrznych. Zwierciadło Rzplitej. Różne rodzaje jej lekarzy. Powody chorób. Plan uporządkowania sejmów. Zakończenie

ROZDZIAŁ X
Pisma w materiach rządowych. Zmiana w kierunku literatury politycznej w następstwie elekcji
1. Warszewickiego De legato. Rzadkość pism o służbie dyplomatycznej w naszej literaturze. Stanowisko posła. Jak się winien zachować względem obcego dworu, rządu i narodu? Względem rządu własnego? Jak rząd względem posła?
2. De optima statu libertatis. Wstęp do rozmowy. Złe prawa. Wolna elekcja. Sejmy. Posłowie. Uporządkowanie sejmów. Herezje. Rady dla króla. Dla poddanych. Jeszcze raz sejm. Nauki przewrotne. Zdanie o książce
3. Charakterystyka Warszewickiego jako pisarza i człowieka
4. Górnicki. Późne wydanie jego pism. Rozmowa Polaka z Włochem, Dzień pierwszy: o elekcji — argumenty przeciw niej, żądanie elekcji ograniczonej. O zbytecznej wolności — bezkarności występków i nadużyć. Żądanie uchylenia neminem captivabimus. Sądy duchowne. Zamknięcie rozmowy dnia pierwszego
5. Rozmowa dnia drugiego. Złe prawa. Kara za mężobójstwo, Krytyka i żądanie niedostateczne. Argumenty Polaka za karą pieniężną. Postępowanie sadowe: pozew, zeznanie woźnego, przysięga. Przykłady, Żądanie kar na krzywoprzysięstwo, śledztwa, dochodzenia przez świadków, pozywania z urzędu i innych zmian w procedurze. Zamknięcie rozmowy drugiej
6, Rozmowa dnia trzeciego. Środki naprawy. Dyktatura, Niedorzeczność tego pomysłu. Reformy. Poprawa praw i procedury. Trybunał. Pozywanie z urzędu. Sądy deputackie. Sejm ustawiczny i jednoizbowy. Ordynacje. Zaopatrzenie młodszych synów. Kolonie na kresach. Pożytki z nich. Miasta, Zakończenie książki. Przepowiednia
7. Droga do zupełnej wolności Zmiana konstytucji. Sejm ustawiczny, jednoizbowy. Zmiana prawa wyborczego. Rozdawnictwo urzędów przy sejmie. Powody. Nowe urzędy: górny i dwunastu. Sposób ich wyboru. Atrybucje górnego urzędu. Bezwładność sejmu. Krytyka. Urząd dwunastu. Ich atrybucje. Krytyka. Naśladowanie Wenecji. Król — doża. Ocenienie tego systemu. Jego szczegóły: sądy, sposób głosowania na sejmie. Reforma skarbu i wojska
8. Ocenienie Górnickiego jako politycznego umysłu i pisarza. Zbyt surowe o nim sądy. Obrona. Skąd jego podziwienie dla Wenecji. Nowe i jego własne pojęcia i pomysły. Jego zasługi

ROZDZIAŁ Xl
Petrycego przekład Arystotelesa
1. Ekonomika. Zarząd domu. Stosunek męża do żony i ich wzajemne obowiązki, Wybór żony. Stosunek rodziców do daieci. Wychowanie synów. Wychowanie córek. Majętność. Perski i grecki sposób gospodarowania. Budowa i urządzenie domu
2. Polityka. Przedmowa: cel przekładu. Jego wartość. Własne dodatki. Formy rządu. Zasady wszelkiego rządu dobrego. Zalety monarchii. Stanowisko Petrycego w kwestii elekcji. W kwestii jurysdykcji duchownych, W kwestii społecznego składu i stanów. Kto jest obywatelem. Czy mieszczanie i rzemieślnicy mają mieć prawa polityczne? Kwestia poddanych. Własność. Wolność. Wyłączenie obcej krwi od urzędów. Żydzi i Ormianie. Warunki bezpieczeństwa. Sposób odbywania sejmów, Większość głosów. Skarb. Dodane rozdziały o wojnie. Która wojna słuszna. Wojsko stałe i płatne. Hetman, Fortece. Przymierza. Wychowanie młodzieży. Domowe. Publiczne. Podróże. Języki. Nauki wyzwolone, Muzyka. Malarstwo. Powaga Akademii i uczonych. Powaga i wolność historii. Wpływ gwiazd. Czary. Z Petrycym kończy się wpływ filozofii starożytnej

ROZDZIAŁ XII
Kazania sejmowe Skargi
1. Kazania sejmowe należą do literatury politycznej. Skupiają w sobie jej pierwiastek moralny, jej dążenie do wzmocnienia władzy, jej przeczucia upadku Rzplitej. Ostatnią przestrogę musiał dać ksiądz i człowiek należący do katolickiego i rządowego stronnictwa. Kaznodziejstwo polskie w stosunku do spraw politycznych, Sokołowskiego Orationes ecclesiasticae. Ich treść. Kazania sejmowe Skargi. Jego metoda
2. Niepewność, kiedy Kazania sęfmowe były mówione. Ich przedmowa i plan. Pierwsze kazanie: założenie, niebezpieczeństwa Rzplitej, ratunek na nie. Sześć chorób Rzplitej. Drugie kazanie: O miłości ojczyzny i pierwszej chorobie „Nieżyczliwości ku ojczyźnie”. Rodzaje o objawy tej niezyczliwosci. Nauka dla wielkich panów polskich. Kazanie trzecie: O niezgodzie domowej. Jej powody. Skutki. Sejmy. Przepowiednia. Kazanie czwarte i piąte: O niezgodach religijnych. Słabość niektórych argumentów. Kazanie szóste: O monarchii. Stanowisko polityczne Skargi. Która monarchia dobra. Która wolność dobra. Osłabienie królewskiej powagi i władzy. Sejmy. Demokracja. Jej królikowie. Kazanie szóste jako najsilniejszy wyraz dążenia do wzmocnienia władzy w literaturze XVI wieku. Bobrzynski o stosunku Skargi do poprzedników, Upadek pojęć i dążności monarchicznych
3. Kazanie siódme O prawach niesprawiedliwych. Definicja prawa. Prawo boskie. Prawo przyrodzone. Prawo pisane. Złe prawa w Polsce: uchylenie jurysdykcji biskupiej, konfederacja inter dissidentes, neminem captivabimus. Ósme kazanie o szóstej chorobie Rzplitej. Zepsucie moralne. Jego objawy i skutki. Zbluźnienie Boga, łakomstwo i lichwy, przekupstwo, bezkarność występków, ucisk poddanych. „Możecie się leczyć sami, byleście chcieli." Czy to prawda? Końcowa groźba i pociecha. Kąsania sejmowe są końcem literatury politycznej XVI wieku

ROZDZIAŁ XIII
Zakończenie
1. Charakterystyka literatury politycznej XVI wieku. Jej znaczenie dla dziejów i ich pisarzy. Jej oryginalność i wyższość nad innymi gałęziami literatury polskiej. Jej zmysł moralny i duch chrześcijański. Brak namiętności politycznych i stronniczych
2. Początek literatury w praktycznych stosunkach i kwestiach. Podejrzliwość względem władzy. Stanowisko literatury w tej sprawie. Jego powody. Doskonały kierunek literatury politycznej zwichnięty przez reformacje i przewagę celów protestanckich nad politycznymi. Protestanci i reformy rządu. Zygmunt August. Dążenie do reformy państwa prowadzi do elekcji vińtim i paktów konwentów
3. Wpływ paktów gorszy w Polsce niż gdzie indziej. Demagogia arystokratyczna. Brak politycznych stronnictw i dążności. Brak stałej polityki zagranicznej. Znaczenie i pożytki dynastii
4, Zwrot i postęp literatury politycznej po elekcji. Niemożność politycznej reformy po śmierci Batorego. Zły wpływ wyboru i osoby Zygmunta III. Stopniowe ustawanie politycznych dążeń. Wskutek tego zmieniony i niższy charakter literatury politycznej w w. XVII

INDEKS NAZWISK