Pielgrzymowanie do Ziemii Świętej w II połowie XIV wieku

Opis książki:

Druga połowa XIV stulecia to okres, gdy targana wieloma wewnętrznymi sprzecznościami chrześcijańska Europa nie była zdolna do podjęcia skutecznych działań prowadzących do odebrania Saracenom Grobu Zbawiciela. Wojny toczone przez chrześcijan między sobą, upadek autorytetu papiestwa i cesarstwa, kryzys gospodarczy z połowy tego stulecia i "czarna śmierć" zbiegły się w czasie z fermentem ideologicznym, który z jednej strony prowadził do krytyki dotychczasowych ideałów i form religijności, a z drugiej przyczynił się do narodzin nowego, humanistycznego światopoglądu. Mimo następujących zmian i, wydawać by się mogło, niekorzystnej sytuacji, chrześcijanie późnego średniowiecza, podobnie jak ich przodkowie od blisko dziesięciu stuleci, nadal pragnęli wędrować do Grobu Zbawiciela. Właśnie pielgrzymowaniu mieszkańców Europy Zachodniej do Ziemi Świętej w drugiej połowie XIV w. poświęcona jest niniejsza praca. Problem ten był w dotychczasowej polskiej literaturze historycznej prawie zupełnie nieobecny. Chociaż należy podkreślić, że dysponujemy kilkoma cennymi pracami poświęconymi innym aspektom średniowiecznego pątnictwa1. Oprócz prac J.S. Bystronia, S. Korwina, A.J. Szteinke oraz artykułów B. Wyrozumskiej i J. Podolskiej informacje na temat pielgrzymowania do Jerozolimy pojawiały się jedynie na marginesie innych rozważań. Zainteresowania polskich badaczy koncentrowały się głównie (co jest w pełni zrozumiałe) wokół zagadnień związanych z udziałem Polaków w ruchu pielgrzymkowym. Nawiązywano w ten sposób do spotykanego również w historiografii innych krajów nurtu badań nad uczestnictwem przedstawicieli poszczególnych nacji w procesach ogólnoeuropejskich. Ze względu jednak na stosunkowo niewielką i słabo udokumentowaną (w porównaniu z przedstawicielami innych narodów) reprezentację Polaków w Ziemi Świętej w późnym średniowieczu, prowadzone do tej pory w naszym kraju badania nie zaowocowały powstaniem obszerniejszej pracy poświęconej interesującemu nas okresowi. Rozważania moje postanowiłem skoncentrować na okresie pomiędzy rokiem 1333 (czyli momentem ponownego osiedlenia się franciszkanów w Ziemi Świętej) a końcem XIV stulecia. Powrót minorytów w zasadniczy sposób zmienił bowiem warunki pielgrzymowania, zaś w ciągu pierwszych kilkudziesięciu lat ich obecności wypracowane i utrwalone zostały zasady odbywania pielgrzymek i zespół praktyk religijnych, w których uczestniczyli pątnicy. Według stworzonych wówczas wzorów organizowano i odbywano pielgrzymki przez całe następne stulecie. Równocześnie z kształtowaniem się praktyki pielgrzymowania następowała zmiana mentalności pątników. Nowe idee i prądy kulturalne zmieniały sposób patrzenia na świat ludzi późnego średniowiecza. W pracy przedstawię tradycję pielgrzymowania do Ziemi Świętej oraz przyczyny popularności i elementy wyróżniające wędrówki do Jerozolimy na tle średniowiecznego europejskiego pątnictwa. Omówię też miejsce ruchu pątniczego w planach i działaniach poszczególnych sił ówczesnego świata, tj. papiestwa, władców europejskich, zakonów, śródziemnomorskich miast portowych i sułtanatu mameluckiego. Postaram się również wyjaśnić, dlaczego, mimo wyraźnych różnic dzielących chrześcijańską Europę i muzułmański Egipt, obie strony współdziałały w stworzeniu warunków umożliwiających ruch pątników. Będzie mnie interesować także zasięg społeczny i narodowościowy oraz rola, jaką pielgrzymowanie do Ziemi Świętej odgrywało w życiu religijnym, społecznym i kulturalnym ówczesnej Europy. Przedstawię również przebieg i warunki pielgrzymowania do Ziemi Świętej w drugiej połowie XIV stulecia. Podstawą źródłową pracy jest m.in. ok. 60 sporządzonych w omawianym okresie opisów Ziemi Świętej, relacji pątników i przewodników. Stanowi to ok. 3/4 wszystkich znanych obecnie źródeł tego typu datowanych na drugą połowę XIV w. Dzięki kwerendzie przeprowadzonej w bibliotekach Oxfordu i Londynu udało mi się dotrzeć do 6 rękopisów, które nie były dotąd wykorzystane przez badaczy ruchu pielgrzymkowego. Informacje dotyczące ruchu pątniczego znajdują się również w źródłach o innej proweniencji, m.in. różnorodnych dokumentach papieskich, monarszych i zakonnych (zwłaszcza franciszkańskich). Są one znane m.in. dzięki wydawnictwom takim, jak Annales Minorum L. Waddinga, Bullańum Franciscanum, K. Eubela i Biblioteca bio-bibliografica delia Term Santa e dell0riente francescano G. Golubovicha. Bogaty materiał znajduje się również w monumentalnych publikacjach Ecoles Francaises d Athens et de Rome obrazujących działalność Stolicy Apostolskiej. Informacje dotyczące pielgrzymowania do Jerozolimy znajdują się także w źródłach miejskich (zwłaszcza miast leżących na szlakach pielgrzymich) oraz w kronikach (Froissarta, Vitoduraniego), testamentach, korespondencji i wielu innych. W ograniczonym stopniu udało mi się wykorzystać źródła muzułmańskie, które pozostają niemal nieznane badaczom europejskim. Jest prawdopodobne, że wnikliwe studia nad archiwaliami egipskimi doby ostatnich Kalawunidów mogłyby uzupełnić naszą wiedzę o dziejach pielgrzymowania na Wschód w XIV w. Jak dotąd jednak badań takich nie przeprowadzono. Dzięki wspomnianej kwerendzie zagranicznej miałem możliwość zapozna- nia się z bogatą literaturą przedmiotu dotyczącą średniowiecznego europejskiego ruchu pątniczego. Obok klasycznych już prac Aziza Suriala Atiyi, Paula Alphanderyego, Reginę Pernoud, Franco Cardiniego, Paula Rianta, Reinholda Rohrichta, Titusa Toblera, Arieha Graboisa czy Nicolae lorgi, udało mi się także dotrzeć do najnowszych prac S. De Sandoliego, Christine Deluz, Antonyego Luttrella, Norberta Ohiera i wielu innych. Lektura ta utwierdziła mnie w przekonaniu, że wiele zagadnień związanych z pielgrzymowaniem do Ziemi Świętej w drugiej połowie XIV w. nie zostało jeszcze opracowanych, zaś część zaprezentowanych dotychczas sądów wymaga, przynajmniej częściowej, rewizji. Brak jest również dzieła, które przedstawiałoby późnośredniowieczny ruch pielgrzymkowy na szerokim tle historii społecznej, politycznej i religijnej tego okresu, a jednocześnie w sposób drobiazgowy zajmowałoby się przebiegiem samego pielgrzymowania. Rozważania postanowiłem ograniczyć do kręgu chrześcijaństwa zachodnie- go, jako że praktyka pielgrzymowania w Kościele prawosławnym i innych kościołach chrześcijańskich na Wschodzie kształtowała się w odmiennych warunkach i miała inny charakter. Przez Ziemię Świętą rozumiem tereny Syrii, Palestyny i Egiptu, na których rozegrały się wydarzenia biblijne. Takie szerokie, tj. uwzględniające Egipt i Półwysep Synaj rozumienie tego określenia było w XIV w. powszechne, choć wielu pielgrzymów odwiedzało jedynie Jerozolimę i miejsca święte znajdujące się w jej najbliższej okolicy. W niniejszej pracy nazwą "pielgrzym" określałem wędrowca, który wyruszył w drogę z zamiarem odwiedzenia miejsc świętych. Jego podróży, oprócz istotnego celu religijnego, mogły towarzyszyć cele handlowe, polityczne, turystyczne, a nawet szpiegowskie. Nie miał on jednak zamiaru bezpośredniego angażowamia się w walkę z muzułmanami. Jest to znaczenie nieco węższe od tego, jakie w XIV stuleciu miało słowo peregńnus. Tym określeniem, wywodzącym się z tradycji rzymskiego prawodawstwa, nazywano wówczas zarówno pielgrzyma, jak i krzyżowca, ale także wędrującego w celach świeckich podróżnika obcokrajowca. Przedstawiana książka jest zmienioną wersją rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w listopadzie 2000 r. Pragnę w tym miejscu gorąco podziękować wszystkim tym, z których wiedzy i życzliwości korzystałem w trakcie moich badań. Przede wszystkim chcę podziękować mojemu promotorowi, Prof. dr hab. Danucie Quirini-Popławskiej, która z cierpliwością i osobistym zaangażowaniem służyła mi swą wiedzą i doświadczeniem. Otrzymane rady oraz słowa zachęty i krytyki były dla mnie nieocenioną pomocą podczas pracy. Dziękuję także recenzentom - Siostrze Prof. dr hab. Aleksandrze Witkowskiej i Prof. dr. hab. Krzysztofowi Baczkowskiemu, których uwagi i sugestie po lekturze maszynopisu pozwoliły mi na dokonanie stosownych korekt. Słowa wdzięczności kieruję również pod adresem Prof. Antaniego Jackowskiego, który umożliwił mi korzystanie z bogatych zbiorów bibliotecznych Zakładu Geografii Religii UJ. Cennej pomocy udzielił mi także Prof. Mauńce Keen, który służył mi swym doświadczeniem badacza podczas mojej kwerendy w Oxfordzie. Wspomniana kwerenda nie byłaby możliwa bez życzliwości i bezinteresownej pomocy JM Rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prof. Aleksandra Koja, Prorektora Uniwersytetu Jagiellońskiego Prof. Marka Szymońskiego i Prof. Zbigniewa Pełczyńskiego oraz gościnności władz Pembroke College w Oxfordzie. Cennej pomocy udzieliła mi także Sasakawa Peace Foundation, której stypendium umożliwiło mi znaczne wzbogacenie podręcznej biblioteki. Szczególne słowa wdzięczności kieruję pod adresem Dziekana Wydziału Historycznego UJ, Dr. hab. Andrzeja Banacha i Dyrektora Instytutu Historii UJ, Dr. hab. Wojciecha Rójka, którzy zechcieli sfinansować opublikowanie tej książki. Na koniec chciałbym podziękować osobom bez których cierpliwości, wyrozumiałości i pomocy praca ta nigdy by nie powstała - mojej Żonie i moim Rodzicom.

Książka "Pielgrzymowanie do Ziemii Świętej w II połowie XIV wieku" - Wojciech Mruk - oprawa miękka - Wydawnictwo Historia Iagellonica. Książka posiada 220 stron i została wydana w 2001 r.