Osobowość. Teoria i badania

Przedmowa

Rozdział 1
Teoria osobowości: od codziennych obserwacji do uporządkowanych teorii

Pytania
Pięć celów do zrealizowania przez teoretyka osobowości
Obserwacja spełniająca kryteria naukowości
Teoria – usystematyzowana
Teoria – sprawdzalna
Teoria – o szerokim zakresie obowiązywalności
Zastosowania : od teorii do praktyki
Dlaczego badać osobowość?
Określenie osobowości
Pytania na temat ludzi: co, jak i dlaczego
Odpowiedzi na pytania dotyczące ludzi, spełniające kryteria naukowości: rozumienie struktur, dynamiki, rozwoju i zmiany będącej efektem terapii
Struktura
Jednostki analizy
Hierarchia
Dynamika
Wzrastanie i rozwój
Determinanty genetyczne
Determinanty środowiskowe
Kultura
Klasa społeczna
Rodzina
Rówieśnicy
Psychopatologia i zmiana zachowania
Podstawowe sprawy z zakresu teorii osobowości
Filozoficzne poglądy na osobę
Wewnętrzne i zewnętrzne determinanty zachowania
Sytuacyjna i czasowa spójność zachowania
Jedność przeżywania i działania oraz obraz siebie
Zmieniające się stany świadomości pojęcie nieświadomości
Wpływ przeszłości, teraźniejszości i przyszłości na zachowanie
Czy możemy mieć naukę osobowości? Jakiego rodzaju może to być nauka?
Jakie funkcje winna realizować, zgodnie z przyjętymi założeniami, teoria osobowości?
Teorie osobowości: wprowadzenie
Wyzwania pojawiające się w trakcie konstruowania teorii
Teorie osobowości: zarys wstępny
O wielości teorii: teorie jako zestawy narzędzi
Główne pojęcia
Podstawowe twierdzenia

Rozdział 2
Naukowe badanie ludzi

Pytania
Dane psychologii osobowości
Dane LOTS (Autobiograficzne, Obserwacyjne, Testowe, Samoopis)
Jaki jest związek między danymi pochodzącymi z różnych źródeł?
Pomiar sztywny bądź elastyczny
Teoria osobowości i ocena
Cele badań: rzetelność, trafność, etyka badań
Rzetelność
Trafność
Etyka badań i polityka społeczna
Trzy ogólne podejścia do badań
Studium przypadku i badania kliniczne
Studium przypadku: przykład
Studium przypadku: słabe strony
Kwestionariusze osobowości i badania korelacyjne
Badania korelacyjne: przykład
Badania korelacyjne: słabe strony
Badania laboratoryjne i eksperymentalne
Badania eksperymentalne: przykład
Ocena alternatywnych podejść do badań
Studium przypadku i badanie kliniczne: mocne i słabe strony
Badania korelacyjne i kwestionariuszowe: mocne i słabe strony
Badania laboratoryjne i eksperymentalne: mocne i słabe strony
Podsumowanie mocnych i słabych stron
Wykorzystywanie sprawozdań werbalnych
Teoria osobowości i badanie osobowości
Pomiar osobowości i przypadek Jima
Szkic autobiograficzny Jima
Główne pojęcia
Podstawowe twierdzenia

Rozdział 3
Teoria psychodynamiczna : psychoanalityczna teoria osobowości Freuda

Pytania
Zygmunt Freud (1856-1939): ogólna charakterystyka autora i jego propozycji
Freuda ujęcie osoby
Umysł jako system energetyczny
Jednostka w społeczeństwie
Freuda ujęcie nauki o osobowości
Psychoanalityczna teoria osobowości Freuda
Struktura
Poziomy świadomości a koncepcja nieświadomości
Marzenia senne
Nieświadomość motywowana
Stosowne badania psychoanalityczne
Obecny status koncepcji nieświadomości
Nieświadomość psychoanalityczna a nieświadomość poznawcza
To, ja, nad-ja
Dynamika
Popędy życia i śmierci
Dynamika funkcjonowania
Lęk, mechanizmy obronne i współczesne badania nad procesami obronnymi
Zaprzeczenie
Projekcja
Izolacja, reakcja upozorowana i sublimacja
Wyparcie
Wzrastanie i rozwój
Rozwój popędów a stadia rozwoju
Stadia rozwoju psychospołecznego według Eriksona
Znaczenie wczesnych doświadczeń
Rozwój procesów myślenia
Główne pojęcia
Podstawowe twierdzenia

Rozdział 4
Teoria psychodynamiczna Freuda: zastosowania, pokrewne koncepcje teoretyczne a współczesne badania

Pytania
Psychodynamiczny pomiar osobowości: testy projekcyjne
Założenia testów projekcyjnych
Test Plam Atramentowych Rorschacha
Test Apercepcji Tematycznej (TAT)
Czy testy projekcyjne naprawdę działają?
Psychopatologia
Typy osobowości
Konflikt i mechanizmy obronne
Zmiana
Wgląd w nieświadomość: wolne skojarzenia i interpretacja marzeń sennych
Proces terapeutyczny: przeniesienie
Przypadek Jima
Dane z testu Rorschacha i z TAT
Komentarz
Pokrewne koncepcje i współczesne rozwinięcia teorii psychoanalitycznej
Wczesna opozycja wobec Freuda: Adler i Jung
Alfred Adler (1870-1937)
Carl Gustav Jung (1875-1961)
Ujęcia akcentujące czynniki kulturowe i interpersonalne: Horney i Sullivan
Reinterpretacja sił motywacyjnych
Karen Horney (1885-1952)
Harry Stack Sullivan (1892-1949)
Teoria relacji z obiektem, psychologia Ja i teoria przywiązania
Teoria relacji z obiektem
Psychologia Ja i narcyzm
Teoria przywiązania
Style przywiązania w okresie dorosłości
Typy czy wymiary przywiązania
Ocena krytyczna
Obserwacje naukowe: baza danych
Czy jest to teoria usystematyzowana?
Czy jest to teoria sprawdzalna?
Czy jest to teoria o szerokim zakresie obowiązywalności?
Zastosowania
Ocena podsumowująca
Główne pojęcia
Podstawowe twierdzenia

Rozdział 5
Teoria fenomenologiczna: Carla Rogersa zorientowana na osobę teoria osobowości

Pytania
Carl R. Rogers (1902-1987): ogólna charakterystyka autora i jego propozycji
Rogersa ujęcie osoby
Subiektywność doświadczenia
Uczucia autentyczności
Pozytywny charakter ludzkiej motywacji
Perspektywa fenomenologiczna
Rogersa ujęcie nauki o osobowości
Hermeneutyka a nauki o człowieku
Teoria osobowości Carla Rogersa
Struktura
Ja
Pomiar obrazu siebie
Technika Q-sort
Dyferencjał semantyczny
Dynamika
Samoaktualizacja
Spójność wewnętrzna i zgodność
Stany niezgodności i procesy obronne
Badania spójności wewnętrznej i zgodności
Potrzeba akceptacji
Wzrastanie i rozwój
Badania relacji rodzice-dziecko
Relacje społeczne, samoaktualizacja i dobrostan w późniejszym okresie życia
Główne pojęcia
Podstawowe twierdzenia

Rozdział 6
Teoria fenomenologiczna Rogersa: zastosowania, pokrewne koncepcje teoretyczne i współczesne badania

Pytania
Zastosowania kliniczne
Psychopatologia
Rozbieżność doświadczenia siebie
Zmiana
Warunki terapeutyczne niezbędne dla zajścia zmiany
Wyniki terapii skoncentrowanej na kliencie
Obecność
Rogersa przesunięcie akcentu: przejście od jednostek do grup i społeczeństwa
Przypadek Jima
Dyferencjał semantyczny: teoria fenomenologiczna
Uwagi na temat danych
Pokrewne koncepcje teoretyczne
Ruch potencjału ludzkiego
Abraham H. Maslow (1908 1970)
Ruch psychologii pozytywnej
Klasyfikacja mocnych stron człowieka
Zalety emocji pozytywnych
Uniesienie
Egzystencjalizm
Egzystencjalizm Sartre’a: świadomość, nicość, wolność i odpowiedzialność
Współczesny egzystencjalizm eksperymentalny
Podsumowanie: filozofia i psychologia egzystencjalna
Najnowsze rozwinięcia teorii i badań
Rozbieżności między elementami Ja
Zmienność w zakresie poczucia własnej wartości i kontyngencje wartości
Wewnętrznie motywowane cele a autentyczność
Badania międzykulturowe nad kategorią Ja
Czy samoakceptacja jest kategorią uniwersalną?
Różnice regionalne w zakresie dobrostanu
Ocena krytyczna
Obserwacje naukowe: baza danych
Czy jest to teoria usystematyzowana?
Czy jest to teoria sprawdzalna?
Czy jest to teoria o szerokim zakresie obowiązywalności?
Zastosowania
Ocena podsumowująca
Główne pojęcia
Podstawowe twierdzenia

Rozdział 7
Cechowe ujęcia osobowości – Allport, Eysenck, Cattell

Pytania
Perspektywa cechowa w teorii osobowości
Cechowe ujęcie osoby
Pojęcie cechy
Psychologia osobowości w perspektywie cechowej
Funkcja naukowa konstruktów cechowych
Opis
Predykcja
Wyjaśnianie
Cechowe teorie osobowości: wspólna perspektywa
Cechowa teoria osobowości Gordona W. Allporta (1897-1967)
Cechy: struktura osobowości w teorii Allporta
Autonomia funkcjonalna
Badania idiograficzne
Komentarz
W poszukiwaniu podstawowych wymiarów cech: analiza czynnikowa
Czynnikowo-analityczne ujęcie cech Raymonda B. Cattella (1905-1998)
Cechy powierzchniowe i źródłowe: struktura osobowości w teorii Cattella
Źródła danych: dane L, Q i OT
Stałość i zmienność zachowania
Komentarz
Trójczynnikowa teoria Hansa J. Eysencka (1916-1997)
Czynniki: struktura osobowości w ujęciu Eysencka
Pomiar czynników
Biologiczne podstawy cech osobowości
Ekstrawersja i zachowania społeczne
Psychopatologia i zmiana zachowania
Komentarz
Główne pojęcia
Podstawowe twierdzenia

Rozdział 8
Teoria cechowa: pięcioczynnikowy model osobowości; zastosowanie i ocena cechowego ujęcia osobowośc i

Pytania
Pięcioczynnikowy model osobowości: wyniki badań
Analiza pojęć opisujących cechy w języku naturalnym i w kwestionariuszach
Podstawowa hipoteza leksykalna
Badania międzykulturowe: czy Wielka Piątka ma uniwersalny charakter?
Wielka Piątka w kwestionariuszach osobowości
NEO-PI i jego hierarchiczna struktura: składniki
Pięcioczynnikowy model osobowości a czynniki wyodrębnione przez Eysencka i Cattella
Propozycja modelu teoretycznego dla czynników Wielkiej Piątki
Wzrastanie i rozwój
Różnice osobowości związane z wiekiem u osób dorosłych
Pierwsze wyniki badań w grupie dzieci i adolescentów
Stabilność i zmiana osobowości
Czy coś pominęliśmy? Sześcioczynnikowy Model Osobowości
Zastosowania PMO
Przypadek Jima
Diagnoza cech metodami analizy czynnikowej
Stałość osobowości: Jim w pięć i dwadzieścia pięć lat później
NEO-PI: samoopis i szacowanie dokonane przez żonę
Spór osoba-sytuacja
Stabilność w czasie
Stabilność sytuacyjna
Zmienność sytuacyjna zachowań związanych z cechami
Ocena krytyczna
Obserwacja naukowa: baza danych
Czy jest to teoria usystematyzowana?
Czy jest to teoria sprawdzalna?
Czy jest to teoria o szerokim zakresie obowiązywalności?
Zastosowania teorii
Ocena podsumowująca
Główne pojęcia
Podsumowane twierdzenia

Rozdział 9
Biologiczne podstawy osobowości

Pytania
Temperament: problem psychofizyczny od czasów dawnych do współczesnych
Cechy konstytucjonalne i temperament: wczesne poglądy
Cechy konstytucjonalne i temperament: badania podłużne
Procesy biologiczne, temperament i rozwój osobowości: współczesne badania
Dzieci zahamowane i niezahamowane: badania Kagana i współpracowników
Interpretowanie danych dotyczących procesów biologicznych i osobowości
Wymagająca wysiłku kontrola i rozwój sumienia
Ewolucja, psychologia ewolucyjna i osobowość
Psychologia ewolucyjna
Wymiana społeczna i wykrywanie oszustwa
Różnice płciowe: pochodzenie ewolucyjne?
Różnice między mężczyznami i kobietami w kryteriach doboru partnera
Przyczyny zazdrości
Pochodzenie ewolucyjne różnic płciowych: na ile przekonujące są dane?
Teoria ewolucji i Pięcioczynnikowy Model Osobowości
Wyjaśnienia ewolucyjne: komentarz
Geny i osobowość
Genetyka zachowania
Metoda selektywnej hodowli
Metoda bliźniąt
Metoda adopcyjna
Współczynnik odziedziczalności
Odziedziczalność osobowości: ustalenia
Niektóre istotne zastrzeżenia
Molekularne paradygmaty genetyczne
Środowisko i interakcje geny-środowisko
Środowisko wspólne i specyficzne
Rozumienie wpływów środowiska specyficznego
Trzy rodzaje interakcji natura-kultura
Neuronauka a osobowość
Dominacja lewo- i prawopółkulowa
Neuroprzekaźniki a temperament: dopamina i serotonina
Trzy wymiary temperamentu: PE, NE i DvC
Plastyczność: procesy biologiczne jako zarówno przyczyna, jak i skutek
Status społeczno-ekonomiczny społeczności i serotonina
Doświadczenie środowiskowe i zmiany w substancji mózgu
Dociekania neuronauki dotyczące „wyższych” funkcji psychicznych
Mózg i Ja
Mózg i osąd moralny
Główne pojęcia
Podstawowe twierdzenia

Rozdział 10
Behawioryzm i uczeniowe ujęcia osobowości

Pytania
Behawiorystyczne ujęcie osoby
Behawiorystyczne ujęcie nauki o osobowości
Determinizm środowiskowy i jego implikacje dla pojęcia osobowości
Eksperymenty, obserwowalne zmienne i proste systemy
Watson, Pawłow i warunkowanie klasyczne
Behawioryzm Watsona
Teoria warunkowania klasycznego Pawłowa
Zasady warunkowania klasycznego
Psychopatologia i zmiana
Warunkowe reakcje emocjonalne
Systematyczna desensytyzacja
Reinterpretacja przypadku Małego Hansa
Dalsze rozwinięcia
Teoria warunkowania instrumentalnego Skinnera
Ogólna charakterystyka autora i jego propozycji
Skinnera teoria osobowości
Struktura
Dynamika – warunkowanie instrumentalne
Wzrastanie i rozwój
Psychopatologia
Pomiar behawioralny
Zmiana zachowania
Wolna wola
Ocena krytyczna
Obserwacje naukowe: baza danych
Czy jest to teoria usystematyzowana?
Czy jest to teoria sprawdzalna?
Czy jest to teoria o szerokim zakresie obowiązywalności?
Zastosowania
Ocena podsumowująca
Główne pojęcia
Podstawowe twierdzenia

Rozdział 11
Teoria kognitywistyczna. George’a Kelly’ego teoria konstruktów osobistych

Pytania
George A. Kelly (1905-1966) jako teoretyk
Poglądy Kelly’ego na naukę o osobowości
Kelly’ego koncepcja osoby
Teoria osobowości George’a Kelly’ego
Struktura
Konstrukty i ich konsekwencje interpersonalne
Rodzaje konstruktów. Konstrukty jako system
Pomiar konstruktów: REP – Test
Wyjątkowość informacji uzyskanych w badaniu konstruktów osobistych.
Prostota/ złożoność poznawcza
Dynamika
Antycypowanie zdarzeń
Lęk, strach i zagrożenie
Wzrastanie i rozwój
Zastosowania kliniczne
Psychopatologia
Zmiana osobowości. Terapia ustalonej roli
Przypadek Jima
REP-Test: teoria konstruktywistyczna
Komentarz
Pokrewne koncepcje i współczesne rozwinięcia teorii konstruktywistycznej
Współczesne badania nad przekonaniami dotyczącymi relacji osoba-sytuacja
Ocena krytyczna
Obserwacje naukowe: baza danych
Czy jest to teoria usystematyzowana?
Czy jest to teoria sprawdzalna?
Czy jest to teoria o szerokim zakresie obowiązywalności?
Zastosowania teorii
Ocena podsumowująca
Główne pojęcia
Podstawowe twierdzenia

Rozdział 12
Teoria społeczno-poznawcza – Bandura i Mischel

Pytania
Powiązanie teorii społeczno-poznawczej z poprzednimi teoriami
Ogólna charakterystyka autorów i ich propozycji
Albert Bandura (1925-)
Walter Mischel (1930-)
Oddziaływanie teoretyków
Ujęcie osoby w teorii społeczno-poznawczej
Ujęcie nauki o osobowości w teorii społeczno-poznawczej
Społeczno-poznawcza teoria osobowości: Struktura
Kompetencje i umiejętności
Przekonania i oczekiwania
Ja i przekonania na temat własnej skuteczności
Poczucie własnej skuteczności i wykonanie
Cele
Standardy ewaluatywne
Natura społeczno-poznawczych struktur osobowości
Społeczno-poznawcza teoria osobowości: Dynamika
Wzajemny determinizm
Osobowość jako poznawczo-afektywny system przetwarzania informacji (CAPS)
Uczenie przez obserwację (modelowanie)
Nabywanie versus wykonanie
Warunkowanie zastępcze
Samoregulacja a motywacja
Poczucie własnej skuteczności, cele i reakcje samooceniające
Samokontrola a odraczanie gratyfikacji
Nabywanie umiejętności odraczania gratyfikacji
Paradygmat odraczania gratyfikacji według Mischela
Społeczno-poznawcze ujęcie wzrastania i rozwoju
Ocena podsumowująca
Główne pojęcia
Podstawowe twierdzenia

Rozdział 13
Teoria społeczno-poznawcza: zastosowania, pokrewne koncepcje teoretyczne i współczesne badania

Pytania
Poznawcze składniki osobowości: przekonania, cele i standardy ewaluatywne
Przekonania dotyczące Ja i schematy Ja
Schematy Ja i metody związane z czasem reakcji
Motywy oparte na Ja a motywowane przetwarzanie informacji
Cele związane z uczeniem się a cele związane z wykonaniem
Przyczyny celów związanych z uczeniem się bądź z wykonaniem: ukryte teorie
Standardy oceniania
Standardy Ja, rozbieżności Ja , emocja i motywacja
Podejście typu „ogólne zasady” do osobowości
Zastosowania kliniczne
Stres i radzenie sobie
Patologia i zmiana
Racjonalno-emotywna terapia zaproponowana przez Ellisa
Poznawcza terapia depresji zaproponowana przez Becka
Triada poznawcza depresji
Badania nad błędnymi procesami poznawczymi
Terapia poznawcza
Psychopatologia: modelowanie, sposoby pojmowania siebie i spostrzegana
własna skuteczność
Poczucie własnej skuteczności, lęk i depresja
Poczucie własnej skuteczności a zdrowie
Zmiana terapeutyczna: modelowanie i kierowane panowanie nad sytuacją
Przypadek Jima
Ocena krytyczna
Obserwacje naukowe: baza danych
Czy jest to teoria usystematyzowana?
Czy jest to teoria sprawdzalna?
Czy jest to teoria o szerokim zakresie obowiązywalności?
Zastosowania
Ocena podsumowująca
Główne pojęcia
Podstawowe twierdzenia

Rozdział 14
Osobowość w kontekście: relacje międzyosobowe, kultura i rozwój w całym cyklu życia

Pytania
Relacje interpersonalne
Wrażliwość na odrzucenie
„Gorące” i „zimne” skupienie uwagi
Przeniesienie w relacjach interpersonalnych
Strategie sprostania wyzwaniom akademickim i społecznym
Stałość osobowości w kontekście
Rozwój osobowości w kontekście społeczno-ekonomicznym
Przyczyny i skutki cech osobowości
Osobowość, płeć kulturowa i kontekst historyczny
Funkcjonowanie osobowości w przebiegu życia
Odporność psychiczna w późniejszych latach życia
Życie emocjonalne w okresie późniejszej dorosłości: selektywność społeczno-emocjonalna
Osoba w kontekście kulturowym
Dwie strategie myślenia o osobowości i kulturze
Strategia 1: Osobowość... i kultura?
Strategia 2: Kultura i osobowość
Osobowość i Ja jako wytwory społeczne w obrębie danej kultury
Niezależne i współzależne poglądy na temat Ja
Procesy osobowości a zmiana społeczna
Modelowanie prospołecznych zachowań przez media
Umiejętność czytania i pisania
Profilaktyka HIV/AIDS
Ocena podsumowująca
Główne pojęcia
Podstawowe twierdzenia

Rozdział 15
Ocena teorii osobowości i badań nad osobowością

Pytania
Jak teorie realizowały swoje cele? Krytyczna analiza teorii osobowości i badań nad osobowością
Obserwacja naukowa: wyjściowe dane
Teoria: czy teorii właściwe jest wewnętrzne uporządkowanie?
Teoria: czy teoria jest testowalna?
Teoria: jaki jest zakres obowiązywalności teorii?
Zastosowania
O strukturach, dynamice, rozwoju i zmianach będących efektem terapii
Struktura osobowości
Dynamika
Wzrastanie i rozwój
Psychopatologia
Przypadek Jima
Końcowe podsumowanie: teorie jako narzędzia
Podstawowe twierdzenia

Słownik

Bibliografia

Źródła fotografii

Indeks nazwisk

Indeks rzeczowy