Od wojny do wojny

Opis książki:

Praca Od wojny do wojny. System świadczeń wojennych w Polsce w latach 1918-1921 podzielona została na sześć rozdziałów.

W rozdziale Na progu niepodległości omówiono sytuację na ziemiach polskich po odzyskaniu niepodległości, w kontekście tworzenia armii polskiej, ze szczególnym uwzględnieniem warstwy instytucjonalnej zaopatrzenia wojska, oraz prawo świadczeń wojennych państwa zaborczych. Chodziło o te regulacje prawne, które obowiązywały na ziemiach polskich do kwietnia 1919 roku, czyli do momentu uchwalenia ustawy o rzeczowych świadczeniach wojennych. Ustawy, która stanowiła podstawę systemu świadczeń wojennych tego okresu i chronologicznie była pierwsza. Odniesiono się więc do prawa rosyjskiego, pruskiego i austriackiego i, epizodycznie, francuskiego, uwzględniając jego specyfikę i najważniejsze cechy. Zamknięciem rozdziału jest krótkie przedstawienie przykładów praktyki świadczeniowej z czasów Wielkiej Wojny.

Rozdział Podstawy prawne polskiego systemu świadczeń wojennych poświęcony został pracom legislacyjnym nad najważniejszymi aktami prawnymi, stanowiącymi główną oś polskiego systemu świadczeń wojennych w latach 1918-1921. Omówiono ustawy o rzeczowych i osobistych świadczeniach wojennych oraz ustawodawstwo, które wyodrębniono z głównego nurtu prawa świadczeń wojennych, ale które niewątpliwie posiadało jego cechy. Zaliczono do niego ustawy: o dostarczaniu mieszkań na potrzeby wojska, o kolejach w czasie wojny i o pocztach, radiotelegrafach, telegrafach i telefonach w czasie wojny. Ważnym momentem, który pozwolił uruchomić praktyczną stronę istnienia w Polsce prawa świadczeń wojennych, było wprowadzenie wiosną 1919 roku obowiązku świadczenia. Znaczenie tego faktu podkreślono, wyodrębniając go w oddzielny podrozdział.

Rozdział System świadczeń wojennych latem i jesienią 1919 roku rozpoczyna analizę, w porządku chronologicznym, rozwoju systemu świadczeń wojennych, czemu poświęcone są także następne dwa rozdziały. Przyjęcie jako ram chronologicznych następujących po sobie pór roku wynikało z praktyki dostosowywania asortymentu podlegających poborowi przedmiotów i intensywności poboru świadczeń osobistych do potrzeb wojska w danym momencie. Potrzeby te zaś uzależnione były nie tylko od aktualnych wydarzeń na froncie, ale także od zmieniających się pór roku. Główną osią narracji są pojawiające się kolejne regulacje prawne oraz idące za nimi, a dostosowane do potrzeb toczących się równolegle działań wojennych, konkretne posunięcia władz wojskowych i cywilnych szczebla centralnego i terenowego, zmierzające do wykorzystania tworzonych możliwości w celu uzupełniania niedoborów w wojsku. Pierwszy okres, lato i jesień 1919 roku, to przede wszystkim pierwsze rekwizycje o zasięgu ogólnopolskim, których przedmiotem była pasza oraz środki transportowe, ze szczególnym uwzględnieniem poboru siły pociągowej, czyli koni. Ze względu na dominację trakcji konnej w wojsku polskim ta pierwsza akcja poboru paszy i koni miała szczególne znaczenie. Z punktu widzenia potrzeb działań wojennych ważna była także rekwizycja środków łączności. Uchwalenie latem 1919 roku ustawy o osobistych świadczeniach wojennych zaowocowało również pierwszymi poborami do świadczeń osobistych.

Rozdział System świadczeń wojennych zimą 1919/1920 i wiosną 1920 roku obejmuje dwa kolejne okresy. Zima 1919/1920 stała pod znakiem wykorzystywania świadczeń wojennych przede wszystkim do radzenia sobie z jej skutkami. Gromadzono zimowy ekwipunek dla wojska. Uproszczeniem i skróceniem procedury poboru świadczeń była możliwość korzystania z wojskowych nakazów rekwizycyjnych. Świadczenia osobiste pozwalały na zapewnienie żołnierzom opieki medycznej oraz umożliwiały transport kolejowy poprzez usuwanie zalegającego na szlakach komunikacyjnych śniegu. Odrębnie regulowano pobór świadczeń na terenie wojennym, gdzie był on szczególnie utrudniony. Wiosną 1920 roku udało się przedłużyć moc obowiązującą ustawy o świadczeniach rzeczowych. Systemem świadczeń wojennych wspierano krajowych producentów. Kolejne grupy zawodowe powoływano do świadczeń osobistych.

Najbardziej obszerny objętościowo jest rozdział System świadczeń wojennych latem, jesienią i zimą 1920 roku, w którym dominuje okres lata i wczesnej jesieni. Najwyższe natężenie działań wojennych związane z realnym zagrożeniem bezpieczeństwa i suwerenności państwa skutkowało największą od początku wojny z bolszewikami skalą poboru świadczeń wojennych. Znacznemu rozszerzeniu uległ katalog artykułów podlegających obowiązkowi świadczenia. Kolejna ogólnopolska akcja poboru paszy i koni miała dostarczyć prawie milionowej armii niezbędnej siły pociągowej. Świadczenia rzeczowe i osobiste wykorzystywano do zapewnienia uchodźcom ze wschodnich obszarów państwa, w trakcie odwrotu armii polskiej, opiekę. Do późnej jesieni pobór świadczeń osobistych dostarczał siły roboczej do budowy umocnień fortyfikacyjnych, zaś zbliżająca się zima wymusiła konieczność poboru zimowej odzieży i obuwia dla żołnierzy. W rozdziale oddzielnie omówiono proceder nadużyć rekwizycyjnych i próby jego rozwiązania.

Ostatni rozdział Komisje rekwizycyjne poświęcono okolicznościom powołania i działalności komisji rekwizycyjnych szczebla centralnego i terenowego. Specyfika tych instytucji, które działały w bardzo trudnych warunkach, a od których zależało funkcjonowanie systemu odwoławczego w ramach systemu świadczeń wojennych, wpłynęła na decyzję o wyodrębnieniu tego zagadnienia w osobny rozdział. Największe natężenie pracy w komisjach miało miejsce już po zakończeniu wojny z bolszewikami, kiedy ich działalność należało doprowadzić do jak najrychlejszego zakończenia, aby wypłacić ludności należne (lub nie) odszkodowania. Wpłynęło to na rozszerzenie zakresu chronologicznego tego rozdziału o czas powojenny i doprowadzenie losów komisji rekwizycyjnych do końca, aby dać pełen obraz ich funkcjonowania. Tym bardziej że w związku z powojennymi pracami komisji pojawiło się np. orzecznictwo NTA, które w sposób zasadniczy rozstrzygało pewne aspekty prawne systemu świadczeń wojennych.

W Zakończeniu zwrócono uwagę na próby przedłużenia (po raz kolejny) mocy obowiązującej ustawy o rzeczowych świadczeniach wojennych, które podjęto już po podpisaniu traktatu pokojowego. Było to niezbędne do zamknięcia tematyki świadczeń wojennych okresu wojny z bolszewikami.

Podstawową metodą badawczą wykorzystaną w pracy jest analiza źródeł, które poddane zostały krytyce zewnętrznej i wewnętrznej. Krytyka zewnętrzna, poprzez zbadanie cech zewnętrznych źródła (adresata i nadawcy dokumentu, daty, celu i metody jego sporządzenia), pozwoliła stwierdzić jego autentyczność. Krytyka wewnętrzna (analiza treści dokumentu) zaś dała możliwość weryfikacji prawdziwości zawartych w nim informacji. Wszystkie te zabiegi miały pomóc w ustaleniu wiarygodności źródeł.

Podstawę źródłową pracy stanowią przede wszystkim materiały archiwalne z zasobów AAN i CAW. Wykorzystano wszystkie zespoły archiwalne, w których mogły znaleźć się dokumenty na temat świadczeń wojennych. Duża część teczek otwierana była po raz pierwszy od czasu ich zamknięcia w okresie międzywojennym. Świadczy to o tym, że tematyka będąca przedmiotem pracy nie znalazła do tej pory swojego badacza. Zdecydowana większość dokumentów nie była paginowana. Do najważniejszych zespołów AAN zaliczyć należy materiały będące efektem pracy przedwojennych ministerstw i urzędów szczebla centralnego. W przypadku CAW dominowały akta poszczególnych departamentów MSWojsk. i oddziałów Sztabu MSWojsk. oraz oddziałów i szefostw ND WP. Ważne były także dokumenty pozostałe po pracy wojskowego gubernatora Warszawy z 1920 roku. Celowo zrezygnowano z regionalnej kwerendy archiwalnej, aby zbytnio nie rozpraszać optyki patrzenia na zagadnienie świadczeń wojennych. Warstwa regulacyjna obligowała przede wszystkim do przyjrzenia się temu problemowi ze szczebla centralnego. Na odniesienia do warstwy realnej pozwalały zaś dokumenty obrazujące pracę poszczególnych DOGen., które znajdują się w CAW.

Drugą bardzo ważną grupą źródeł były przedwojenne źródła publikacji polskich aktów prawnych w postaci Dz PKP-Dz PPP-Dz URP i MP, źródła publikacji francuskiego i niemieckiego prawa, zbiór aktów rosyjskiego prawa wojennego oraz Dzienniki Rozkazów MSWojsk. i Dzienniki Rozkazów poszczególnych DOGen. Prace legislacyjne dokumentują druki sejmowe i sprawozdania stenograficzne z posiedzeń SU RP, regulaminy posiedzeń i inne przedwojenne wydawnictwa sejmowe dotyczące pracy władzy ustawodawczej. W grupie "Inne źródła drukowane" znalazły się przedwojenne i powojenne zbiory dokumentów dotyczące gospodarczych, politycznych, społecznych i wojskowych aspektów wojny z bolszewikami. Wykorzystanie danych masowych, występujących w źródłach i wydawnictwach o charakterze statystycznym, wymagało zastosowania metody statystyki historycznej. Czasami, aby oszacować brakujące dane (tak było np. przy ocenie wyników poboru paszy i koni w latach 1919 i 1920) należało wykorzystać wiedzę ogólną lub zastosować metodę porównawczą. Sprawdziła się ona także przy omawianiu prawa świadczeń wojennych państw zaborczych i praktyki świadczeniowej w latach 1914-1918.

Dużą część pracy stanowią opracowania wydane przed rokiem 1939 oraz w okresie powojennym. Wykorzystano także przedwojenną i powojenną prasę historyczną, gospodarczą, prawniczą i wojskową. Uzupełnieniem bibliografii są inwentarze i skorowidze, wydawnictwa o charakterze encyklopedycznym i słownikowym.

Książka "Od wojny do wojny" - Aldona Podolska-Meducka - oprawa miękka - Wydawnictwo Szkoła Główna Handlowa w Warszawie. Książka posiada 441 stron i została wydana w 2011 r.