Od Boga historii do historycznego Boga

Opis książki:

Wszelka próba analizy poglądów Leszka Kołakowskiego napotyka na podstawowy problem, który bez ogródek wyjawia sam filozof: Kłopot jednakowoż polega na tym, że nie mam ja żadnej swojej filozofii. Interesuję się oczywiście filozofią i czasem o niej piszę już to w formie różnych glos na marginesie rozważań historycznych, już to od nich niezależnie, ale nigdy nie miałem ambicji, by mieć własną filozofię, różną od wszystkich innych. Podejrzewam także, że wszystko, co w tej dziedzinie ważne, zostało powiedziane, że nie powinniśmy się użalać nad naszym nieuchronnym losem epigonowi.. ]. Nie wdając się w zbędne w tym wypadku dyskuje, trzeba przypomnieć ten oto banał, iż filozofia nie samymi systemami stoi. Myślenie filozoficzne generuje nie tylko panoramiczne syntezy z nowymi perspektywami widzenia świata, ale także żyje z zaglądania w głąb, ku podstawom zarówno wzniosłych metafizyk, jak i małych, zdroworozsądkowych "filozofijek". Niewielu teoretyków dbało tak bardzo o podstawy i "co z nich wynika" jak prof. L. Kołakowski. Sondując wiedzę u jej źródeł, osłabiając zdroworozsądkowe i wszelkie inne pewniki, filozof wciąga czytelnika w metafizyczny wir, który jak pisał już Kartezjusz ani dna dosięgnąć, ani na powierzchnię wypłynąć nie pozwala. Takie wypadnięcie z oczywistości życia codziennego wydaje się być wstępem do refleksji filozoficznej (przynajmniej w niektórych jej formach), stąd myślenie z Kołakowskim stanowić może zabieg inicjujący w obszar filozofii z jej radykalizmem i nieustannymi samoodniesieniami. Brak nowej wizji świata nie wydaje się szczególną ani w ogóle wadą. Samoocenę Kołakowskiego modyfikuje fakt, iż jego poglądy zdają się być zorganizowane dookoła jednej, zasadniczej intencji, czego opis jest głównym celem tej książki. Owa podstawowa myśl pojawia się jako wynik ewolucji poglądów Kołakowskiego od opcji (by użyć charakterystycznego dlań sformułowania) empirycznej do transcendentalistycznej. Pojęcia "empiryzm" i "transcendentalizm" są oczywiście niejednoznaczne. Ich charakterystyka dokonana przez Kołakowskiego jest jednocześnie próbą uporządkowania rozmaitych zjawisk w kulturze współczesnej, a szczególnie w filozofii. Myśl filozoficzna kilkunastu pierwszych stuleci wyznaczona była z grubsza rzecz biorąc przez metafizyczny spór idealizmu materializmu by następnie po rewelacjach Kartezjuszowskich przejść na poziom myślenia w opozycji realizm idealizm (subiektywny). Początek XX wieku przynosi wyczerpanie i tego sporu.2 Pojawiają się myśliciele i prądy, które trudno zakwalifikować jako idealistyczne, realistyczne czy materialistyczne, co jest m.in. konsekwencją metafilozoficznej (o ile wyrażenie to ma sens) pracy teoretyków. Przykładami mogą być poglądy F. Nietzschego, H. Bergsona, M. Heideggera, pragmatystów czy Husserla. Na przykład o tym ostatnim komentatorzy mówią, co następuje: H. G. Gadamer pisze: ma rację Philip Merlan [...], gdy twierdzi, że fenomenologia Husserla znajduje się nie tyle poza przeciwieństwem realizmu i idealizmu, ile raczej przed tym przeciwieństwem. Odkryto zatem możliwość filozofowania poza kontekstem realizmidealizm (subiektywny). Kołakowski filozofuje w ramach tej możliwości, co jest udokumentowane treścią jego opcji empirycznej i transcendentalistycznej. W ramach empiryzmu pytanie o obiektywne istnienie świata, praw logicznych czy norm moralnych jest źle postawione, jako że relacja podmiot-przedmiot nie jest relacją dwóch niezależnych "substancji", lecz sytuuje się w ramach bardziej podstawowej rzeczywistości (np. doświadczenia). Empiryzm jest ontologicznym nihiiiizmem, ale nie idealistycznym subiektywizmem lub solipsyzmem. Transcendentalizm Kołakowskiego jest stanowiskiem paralelnym do realizmu, lecz wymaga przyjęcia istnienia Boga jako gwaranta świata, prawdy, norm logicznych czy moralnych. Mamy tu zatem do czynienia ze sporem opcji absolutystycznej i nihilistycznej. Kołakowski bada podstawę sporu i możliwości zasadnego wyboru między przeciwstawnymi rozwiązaniami. Jako jeden ze sposobów akceptacji alternatywnych wizji świata rozważa akt wiary religijnej (religia czy teologia naturalna mieści się u niego w ramach transcendentalizmu). Warto zaznaczyć, że problem sceptycyzmu w klasycznej jego postaci (jako problem sądów o świecie będącym bytem transcendującym akt poznawczy) pojawić się może dopiero wewnątrz opcji transcendentalistycznej! Myśl Kołakowskiego można pojąć jako nieustanny namysł nad treściami obu opcji, ich założeniami i konsekwencjami oraz możliwościami rozstrzygnięć. Także teoretyczne afirmacje filozofa, o czym już wspominałem, dają się interpretować jako stopniowa ewolucja od empiryzmu (coraz bardzej uszczegóławianego) do transcendentalizmu, czego opis zawiera niniejsza książka. Koncentrując swój wysiłek na próbie dokonania pewnej syntezy po- glądów Kołakowskiego za pomocą pary empiryzm-transcendentalizm, co było o tyle trudne, iż nie zawsze ich obecność była dana wprost, zwa- żywszy dodatkowo na brak opracowań na ten temat, o wiele mniej (niż- bym chciał) uwagi poświęciłem krytyce i komentarzom. Dla maksymalnej przejrzystości tekstu umieściłem je w oddzielnych partiach książki. Duże znaczenie ma, jak sądzę, wstępne zarysowanie ewolucji poglądów Kołakowskiego, co wiąże się z zagadnieniem ich periodyzacji. Utarło się już nieco powierzchowne ujęcie poglądów Kołakowskiego w trzy główne fazy: marksistowską (określaną jako dogmatyczną), rewizjonistyczną, najnowszą (nazywaną zresztą rozmaicie: sceptycką, chrześcijańską, heretycką). Autorzy podziałów stosują kryterium społeczno-polityczne. Czyni tak E. Wasilewski,4 B. Piwowarczyk,5 a nawet J. A. Kłoczowski. Podziały te różnią się głównie datami. Sam Kołakowski w 1980 roku stwierdza: [... ] jestem w ciągłym ruchu. Ciągłe wątpienie nie pozwala na odnalezienie ostatecznego punktu oparcia, kategorycznego, nieprzekraczalnego. Moja propozycja jest nieco odmienna. Wyróżniam: A. Okres dogmatyczno-marksistowski od pierwszych publikacji Kołakowskiego do ok. 1955 roku. Charakterystyczny dla niego jest biernie akceptowany scjentyzm, zbliżony do stanowiska F. Engelsa. Główne prace to: Szkice o filozofii katolickiej (1955), Determinizm i odpowiedzialność (1955). B. Antropologizm to stanowisko zbieżne z rozwiązaniami "młodego" Marksa, które mieści się w szerszej opcji empirycznej. Antropologizm Kołakowskiego dzielę na trzy okresy: fazę wstępną, do 1956 roku (np. Wizjonerstwo i dogmatyzm, Z czego żyją filozofowie, Aktualność sporu o powszechniki, Śmierć bogów, zbiór Światopogląd i życie codzienne). fazę właściwą, 1956-1966 (np. Kultura i fetysze, Świadomość religijna i więź kościelna, Filozofia pozytywistyczna). Kołakowski nie wychodzi wtedy jeszcze poza pisma Marksa, które głoszą antropologizm w sensie (jak sądzę) właściwym. fazę dojrzałą (przede wszystkim Obecność mitu). Dojrzałość tej fazy wynika z samodzielnego już rozwijania przez Kołakowskiego założeń antropologicznych. C. Transcendentalizm (od 1967 roku), na który składają się podokresy: schyłek antropologizmu (Główne nurty marksizmu. Powstanie, rozwój, rozkład). Użyłem określenia "schyłek", ponieważ idea antropologizmu nie będąc już akceptowalna ciągle odgrywała pewną rolę (jako wyraz opcji empirycznej). sceptycyzm niekonsekwentny (Reprodukcja kulturalna i zapominanie, Mała etyka, Wychowania do nienawiści, wychowanie do godności, Jeśli Boga nie ma...). zbliżenie transcendentalizmu (Kant i zagrożenie cywilizacji, Horror metaphysicus, Polityka i diabeł, Czy człowiek historyczny odszedł z tego świata i czy powinniśmy jego zgon opłakiwać ). W tym okresie Kołakowski proponuje refleksję jako rodzaj religijnej hermeneutyki. Analiza poglądów Kołakowskiego dokonywana jest w aspekcie historycznym i problematycznym. Rozdział l zawiera opis ewolucji poglądów filozofa od empiryzmu do transcendentalizmu na płaszczyźnie ontologiczno-epistemologiczej. Relacjonuję w nim opis podstawowych rozstrzygnięć, które domagają się dopełnień i uszczegółowień. Rozdziały 2, 3 i 4 (zagadnienia etyczne, religijne i religijno-filozoficzne) mają spełnić owo domaganie się. Każdy rozdział zamyka komentarz oraz uwagi krytyczne.

Książka "Od Boga historii do historycznego Boga" - Cezary Mordka - oprawa miękka - Wydawnictwo Uniwersytet Marii Curie - Skłodowskiej.