Oblicza modernizmu w architekturze. Trójgłowy smok - architektura dwudziestolecia międzywojennego na Górnym Śląsku

Opis książki:

Modernizm narodził się w wielkich metropoliach intelektualnych Europy: Wiedniu, Berlinie, Paryżu. Szybko się rozprzestrzenił, docierając nawet na obszary dalekich peryferii. Zanim jednak wypracował swą radykalną regułę nakazującą realizację architektury pragmatycznej, higienicznej, ekonomicznej i utylitarnej, meandrował po wielu płyciznach, rozbijając swe doktryny na zrębach klasyki i tradycji. Jego liczne nurty uwalniały się stopniowo spod wpływów przeszłości, wydając niedojrzałe jeszcze owoce secesji (art nouveau) czy ekspresjonizmu. Kulminacja nastąpiła już w fazie tzw. stylu międzynarodowego, inaczej zwanego funkcjonalizmem. Wówczas demiurgami stali się Le Corbusier, Walter Gropius czy Ludwig Mies van der Rohe, którzy znaleźli wielu naśladowców po wszystkie krańce kontynentu. Po drugiej wojnie światowej modernizm wszedł w fazę późną, schyłkową, a nawet manieryczną, przełamując radykalnie lakoniczny, gładki i pudełkowy charakter realizacji sprzed wojny. Nastąpiła pewnego rodzaju komplikacja i zwrot ku efektom rzeźbiarskim i organicznym. Eksponowano szorstkość i surowość przy pełnej „szczerości” materiałów. Niestety, niejednokrotnie wypaczono szczytne idee stylu poprzez wznoszenie megastrukturalnych osiedli wielkopłytowych, o niskim standardzie wykonawczym w zakresie nie tyle materiału i konstrukcji, ile przede wszystkim dyspozycji przestrzeni wewnętrznych i zewnętrznych. Projektowano dla klienta masowego, lekceważąc indywidualne potrzeby. Tak nastąpił kres idei. Wymownym przykładem upadku doktryny stało się wyburzenie osiedla Pruitt-Igoe w Saint Louis w 1972 roku, projektu Minoru Yamasakiego. Modernizm jednakże nie zginął. Żyje i odradza się ze zdwojoną siłą po okresie postmodernizmu i fetyszyzmu wobec ekstrawaganckiej formy. Neomodernistyczne budynki stanęły w każdym niemalże zakątku świata. Szczytne cele przedwojennego nurtu znajdują ciągle swych zwolenników nie tylko w zakresie powierzchownej estetyki. Granice modernizmu są więc płynne, roztapiają się w czasie i w przestrzeni; podziwiamy obiekty dawne, ale też najnowsze, słynne i nieznane.

W cieniu pozostają szczególnie obszary peryferyjne, które nigdy nie skupiały na sobie wystarczającej uwagi naukowców. Nie zostały jeszcze w pełni rozpoznane. Peryferia musiały zawsze mierzyć się z problemem własnej granicy politycznej, gospodarczej, kulturowej czy estetycznej. Ich odległe położenie względem metropolii sprzyjało indywidualizacji i próbom samookreślenia. Nasiliło się to szczególnie w dwudziestoleciu międzywojennym. Wówczas polskie kresy wschodnie, zachodnie, północne i południowe na gruncie idei nowoczesności budowały własny wizerunek, swoją nową porozbiorową tożsamość. Biały modernizm zagościł na Pomorzu (np. Gdynia, Jurata, Hel), Kujawach (Bydgoszcz, Toruń), Górnym Śląsku (Katowice, Chorzów, Bielsko, Cieszyn, Skoczów), by przeciwstawić się architekturze poprzedniego okresu. Peryferie niekoniecznie przejawiały słabość i wtórność wobec swych centrów; miały pewną nad nimi przewagę. Na ich obszarach mieszały się wpływy rodzimych i ościennych kultur, co doprowadziło do zróżnicowania idei i wytwarzania lokalnego kolorytu zjawiska nowoczesności. Transgraniczna rywalizacja wymusiła tu dynamikę i wzrost ruchu inwestycyjnego. Czasami kultury lokalne oddziaływały na stołeczne, tworząc skomplikowaną układankę w sieci powiązań i wzajemnych zależności. Sprawiło to, że poznawanie modernizmu jest pasjonujące i dostarcza wiele satysfakcji. Mamy nadzieję, że stanie się to udziałem również Czytelników niniejszej książki, która podsumowuje dwa międzynarodowe seminaria z 2006 i 2010 roku oraz towarzyszące im wydarzenia, przygotowane w Katedrze Historii i Teorii Architektury na Wydziale Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach, i której zawartość odwołuje się do dyskutowanych wówczas problemów i obiektów będących tematem rozważań.

Ryszard Nakonieczny
Justyna Wojtas-Swoszowska

Książka "Oblicza modernizmu w architekturze. Trójgłowy smok - architektura dwudziestolecia międzywojennego na Górnym Śląsku" - Ryszard Nakonieczny, Justyna Wojtas-Swoszowska (red.) - oprawa miękka - Wydawnictwo Naukowe ŚLĄSK. Książka posiada 260 stron i została wydana w 2014 r.