Nie chyliłem czoła przed mocą. Antologia poezji białoruskiej od XV do XX wieku

Opis książki:

Wybór poezji, którą Państwo otrzymujecie nie jest ani chrestomatią, ani w pełni reprezentatywnym wyborem najlepszych dzieł poezji białoruskiej. Rodowodu tej poezji należy szukać nawet nie w wieku piętnastym, od którego zaczyna się niniejszy wybór, lecz co najmniej w dwunastym. Wtedy to, w dwunastym wieku, na tej ziemi, w Turowie (to niewielkie dziś miasteczko w pobliżu Homla było wówczas dużym grodem, stolicą potężnego księstwa), zrodził się znakomity poeta-moralista bp. Kiryła Turaŭski, czyli Cyryl z Turowa. Jego dzieła po dziś dzień czytamy z przejęciem, w niemałej mierze za sprawą języka: olśniewającej słowiańszczyzny w wariancie białorusko-ukraińskim. Skądinąd w średniowiecznych obyczajach panującego na Białorusi prawosławia nie leżało podpisywanie nazwiskiem autora "laickich” lub zgoła sowizdrzalskich poezji. Nie znamy więc nazwisk twórców wielu pięknych wierszy, które doszły nas w wersji sfolkloryzowanej. (Dotyczy to również epok późniejszych, aż po drugą połowę wieku dwudziestego i czasy najnowsze – tym razem z przyczyn politycznych.) W pomnikowej serii Biełaruskaja narodnaja tworczaść, wydawanej od początku lat siedemdziesiątych XX w. przez Białoruską Akademię Nauk, tego rodzaju utwory anonimowe zajmują ponad dwadzieścia grubych tomów. Badacze literatury nie wykluczają, że wśród autorów tych "piosnek ludowych” mogli być również urodzeni na Białorusi poeci polscy: Franciszek Dionizy Kniaźnin, Tomasz Zan, Jan Czeczot, Władysław Syrokomla...

Wybór nasz zaczyna się od pierwszej połowy wieku XV, kiedy to wśród białoruskich możnowładców wraz z potrzebą mitu założycielskiego zrodziła się potrzeba opiewania odrębnych dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego, wspólnego państwa przodków współczesnych Litwinów i Białorusinów, którego wybitnymi działaczami byli ci właśnie możni. Czasokres naszego wyboru sięga zaś poczatku XXI stulecie.

Przy wyborze tekstów przyświecały nam przede wszystkim dwie zasady: znaczenie utworów lub ich autorów dla historii literatury białoruskiej, a także jakość polskich przekładów. Mam nadzieję, że właśnie pod tym względem niniejsza antologia stanowi krok naprzód w porównaniu z Antologią poezji białoruskiej, która w wyborze i opracowaniu oddanego sprawie literatury białoruskiej Jana Huszczy ukazała się w serii II "Biblioteki Narodowej” w roku 1978.

W niniejszym wyborze Czytelnik znajdzie utwory poetów obłożonych zakazem druku lub niepożądanych na Białorusi Sowieckiej (jak na przykład Wacłaŭ Łastoŭski, Aleś Harun, Natalla Arsieńniewa, Łarysa Hienijusz). Prezentujemy tu również wiersze niektórych poetów "rozstrzelanego Odrodzenia”. Badacz terroru bolszewickiego Leanid Marakoŭ opublikował niedawno podpisane przez Stalina, Mołotowa, a także przez starszego oficera W. Cesarskiego, naczelnika Wydziału VIII Zarządu Głównego Bezpieczeństwa Państwowego ZSRS, rozporządzenie z 15 września 1937, skazujące na rozstrzelanie w mińskim więzieniu 103 osoby o głośnych na Białorusi nazwiskach. Pod numerem 1 figuruje na tej liście ofiar pogrzebanych na cmentarzysku w Kuropatach poeta Anatol Wolny, pod numerem 18 – poeta Aleś Dudar, pod numerem 34 – poeta Todar Klasztorny, pod numerem 35 – prozaik Wasil Kowal, pod numerem 36 – powieściopisarz Michaś Zarecki, pod numerem 38 – poeta Michaś Czarot, pod numerem 56 – poeta Walery Marakoŭ, pod numerem 65 – poeta Załman Piwawaraŭ, pod numerem 83 – prozaik Wasil Staszeŭski, pod numerem 87 – poeta Juli Taŭbin, pod numerem 103 – poeta Jurka Lawonny. Wszyscy oni zostali straceni w nocy z 29 na 30 października 1937 wraz z innymi znanymi literatami białoruskimi – Jakawem Bransztejnem, Izakiem Charykiem, Piotrem Chatulowem, Płatonem Haławaczem, Chackielem Duńcem, Aronem Judelsonem, Mojszem Kulbakiem, Janką Niomańskim, Makarem Szałajem.

Na lata 1936–1938 przypada trzecia już fala bolszewickiego terroru wobec inteligencji białoruskiej: pisarzy, a także naukowców, nauczycieli, duchownych, dziennikarzy, chłopów a nawet funkcjonariuszy partyjnych z Białorusi Sowieckiej. Już w roku 1930 deportowani w głąb Rosji zostali Uładzimir Duboŭka, Jazep Puszcza, Uładzimir Żyłka (zmarł na zesłaniu w 1933 roku), Maksym Harecki (rozstrzelany w 1938), Wacłaŭ Łastoŭski (rozstrzelany w 1938), Adam Babareka (zmarł w łagrze w 1938), Jazep Losik (zmarł w więzieniu w 1940), Michajła Hramyka, Wasil Szaszalewicz (zmarł w łagrze w 1941)... Z kolei w latach 1933–1934 zostali aresztowani Andrej Mryj (zmarł w więzieniu w 1943), Aleksander Waźniasienski, Maksym Łużanin, Łukasz Kaluha (rozstrzelany w 1937), Mikoła Nikanowicz, Raman Sabalenka, Aleś Sałahub (rozstrzelany w 1934). Rok 1938 przeżyło na wolności lub w "złotej klatce” reżimu stalinowskiego (jak Janka Kupała, Jakub Kołas, Arkadź Kulaszoŭ) najwyżej 10 poetów białoruskich, członków założonego w 1934 roku Związku Pisarzy Sowieckich.

Po wojnie i po chruszczowowskiej odwilży poezja białoruska odradzała się niemal z nicości. W BSRS współtworzyli ją popierający władzę sowiecką Maksym Tank, Anatol Wialuhin, mniej lub bardziej lojalni wobec niej poeci tacy, jak Ryhor Baradulin, Hienadź Buraŭkin, Siarhiej Dziarhaj, Nił Hilewicz, Uładzimir Karatkiewicz, Nina Maciasz, Uładzimir Niaklajeŭ, Pimien Panczanka, Michaś Stralcoŭ, pozostający w opozycji "estetycznej” Aleś Razanaŭ, nie akceptujący tej władzy Łarysa Hienijusz lub Lesia Biełarusinka... Na emigracji, w Ameryce Północnej bądź w Australii, rozwijała się zaś twórczość poetycka Natalli Arsieńniewej, Alesia Saławieja, Janki Juchnawca, Masieja Siadniowa... Na polskiej Białostocczyźnie w języku białoruskim tworzą Nadzieja Artymowicz, Aleś Barski (Aleksander Barszczewski), Jan Czykwin, Mira Łuksza, pisząca w dialekcie podlaskim Zosia Saczko... Po proklamowaniu w roku 1991 niepodległej Republiki Białoruś wśród innych w poezji ojczystej zabłysnęli Walancina Aksak, Uładzimir Arłoŭ, Ihar Babkoŭ, Andrej Chadanowicz, Leanid Drańko-Majsiuk, Aleh Minkin, Ryhor Sitnica, Anatol Sys...

Książka "Nie chyliłem czoła przed mocą. Antologia poezji białoruskiej od XV do XX wieku" - Lavon Barszczeuski, Adam Pomorski (red.) - oprawa twarda - Wydawnictwo Kolegium Europy Wschodniej. Książka posiada 640 stron i została wydana w 2008 r.