Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918-1943

Opis książki:

Książką Na widecie Autor wieńczy ponad trzydzieści lat swoich badań nad powikłanymi stosunkami II Rzeczypospolitej z Sowietami – od odrodzenia państwowości polskiej po zerwanie relacji dyplomatycznych na tle kryzysu wokół ujawnienia katyńskiego ludobójstwa. Potoczysta, interesująco skomponowana narracja oparta w dużym stopniu na badaniach archiwalnych, rysuje przed Czytelnikiem przede wszystkim meandry wzajemnych kontaktów polityczno-dyplomatycznych. Niejako w ich tle zarysowane też zostały inne płaszczyzny – gospodarcza, kulturalna, wojskowa, walki wywiadów itp.
FRAGMENT
W polityce zagranicznej odrodzonego w listopadzie 1918 r. państwa polskiego stosunki ze wschodnim sąsiadami – początkowo republikami sowieckimi, a następnie Związkiem Sowieckim – zajmowały szczególne miejsce. Ich stan – tak w aspekcie politycznym, jak i gospodarczym – był ważnym wskaźnikiem, określającym stopień stabilności pozycji międzynarodowej Rzeczypospolitej. Zarazem relacja ta była z definicji niestabilna, co wynikało z charakteru sąsiada – totalitarnego państwa ideologicznego, którego przywódcy nie skrywali, iż ich cele strategiczne zakładają zniszczenie porządku demokratycznego (burżuazyjnego), wprowadzenie na jego miejsce w skali powszechnej ustroju opartego na dogmatach po bolszewicku odczytanego marksizmu (marksizmu-leninizmu).
II Rzeczpospolita wraz z państwami, do przywództwa politycznego których z czasem zaczęła pretendować, stanowiła dla bolszewików barierę bądź pomost ku Europie. Czy to w wypadku "przerastania” rewolucji, czy też możliwości efektywnego oddziaływania wojskowego w celu wsparcia (wywołania) w państwach ościennych "sytuacji rewolucyjnej” – jej pokonanie lub zhołdowanie stanowiło warunek konieczny. Szczególnie pierwszy okres państwowości odrodzonej Polski, czas krzepnięcia struktur i budowania jednolitej administracji, przebiegał w warunkach ustawicznej groźby ponowienia sowieckiego ataku. Jej oddalenie przyniosła dopiero jesień 1923 r., kiedy to ostatecznie załamały się szanse na przewrót bolszewicki w Niemczech, a tym samym – na podobne w skali całej Europy Środkowo-Wschodniej.
Polska zarazem była pod silnym oddziaływaniem Kominternu, który w pierwszym okresie swego funkcjonowania, co najmniej do wspomnianej jesieni 1923 r., prowadził politykę częściowo autonomiczną w stosunku do władz sowieckiego państwa-partii. Jego centrala, Komitet Wykonawczy, zmierzała do maksymalnego poszerzenia dokonanego w listopadzie 1917 r. przewrotu (rewolucji), starając się zarażać demagogicznymi równościowymi hasłami masy chłopskie i robotnicze sąsiednich państw, podsycać destabilizujące je konflikty i nieporozumienia.
Odrodzone po długoletniej niewoli państwo polskie znalazło się w wyjątkowo trudnej sytuacji międzynarodowej nie tylko przez sąsiedztwo z nieprzewidywalnym państwem ideologicznym. Komplikowało ją skonfliktowanie od początku niepodległego bytu ze wszystkimi praktycznie sąsiadami. Ten stan rzeczy był niejako naturalną konsekwencją tworzenia (odtwarzania) kształtu terytorialnego Rzeczypospolitej z ziem, do znacznej części których pretendowali Niemcy, Czesi i Słowacy, Litwini i Łotysze, Białorusini i Ukraińcy. W tym aspekcie względna stabilizacja nastąpiła dopiero po marcu 1921 r., wraz z podpisaniem ryskiego traktatu pokojowego, a okrzepła dwa lata później – wraz z decyzją Rady Ambasadorów o uznaniu wschodniej granicy państwa polskiego.
Z czasem zmieniał się charakter zagrożeń, z którymi musiała mierzyć się polska polityka zagraniczna. Dominować zaczęły już nie cele werbalizowane przez Komintern, ale imperialne interesy państwowe sowieckiego sąsiada. Ten kierunek myślenia, w kategoriach imperialnych, a nie "interesów światowego proletariatu”, zaznaczył się wyraźnie po raz pierwszy w kwietniu 1922 r., wraz z podpisaniem traktatu rapallskiego. Cień tego porozumienia padł na cały okres międzywojenny, choć zawarte w nim niebezpieczeństwo czasami było niedoceniane – tak przez kolejne rządy RP, jak i w pracach Sztabu Generalnego (od 1928 – Głównego) Wojska Polskiego. W finale okazało się jednak, że to tzw. wariant "N + R” – skoordynowanej agresji zbrojnej obu sąsiadów, których pozornie dzieliło wszystko – przesądził o upadku Rzeczypospolitej.
Praca zasadniczo dotyczy relacji dyplomatycznych II Rzeczypospolitej z Sowietami – do marca 1921 r. de facto, następnie, aż do ich zerwania przez Moskwę w kwietniu 1943 r., de iure. Oczywiście trudno nie uznać specyfiki okresu od 17 września 1939 r. do 30 lipca 1941 r. Z formalnego punktu widzenia, mimo iż więź dyplomatyczna pomiędzy obu państwami czasowo zanikła, nie znalazły się one jednak w stanie wojny. Nie ogłosił tego żaden z rządów, choć w wypadku państwa napadniętego istniały ku temu wszelkie podstawy. Ta sytuacja swoistego zaniechania ze strony konstytucyjnych władz RP zaważyła negatywnie na tzw. kwestii polskiej po lipcu 1941 r.
Można zastanawiać się, czy dla tak zdefiniowanego tematu nie należało objąć narracją także okresu zabiegów o przywrócenie stosunków polsko-sowieckich, a więc doprowadzić ją do tzw. sprawy szesnastu – podstępnego aresztowania w marcu 1945 r., a następnie osądzenia przywódców Polskiego Państwa Podziemnego (czerwiec 1945 r.). Ten gwałt polityczny definitywnie zamknął szanse na jakikolwiek kompromis legalnych władz RP z Sowietami, niezależnie od skuteczności arbitrażu w tej kwestii ze strony mocarstw anglosaskich. Takim zamknięciem cezury mogłoby też być cofnięcie uznania rządowi RP na wychodźstwie w Londynie przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone (5 lipca 1945 r.), równoznaczne z przekreśleniem możliwości jego dalszego podmiotowego traktowania. Pozostaje faktem, iż tytułowa relacja bilateralna II Rzeczypospolitej z Sowietami przerwana została bezpowrotnie pod koniec kwietnia 1943 r. i uznałem za niesłuszne jego relatywizowanie.
Praca oparta jest na szerokiej bazie źródłowej, zróżnicowanej – może nadmiernie – jeśli chodzi o poszczególne sekwencje chronologiczne. Nie prowadziłem bowiem do całego okresu, o którym traktuje, systematycznej kwerendy archiwalnej. Moje poszukiwania w tym zakresie miały charakter problemowy bądź dotyczyły węższych podokresów, w szczególności lat 1923–1925 oraz 1941–1943. Generalnie archiwalia nie stanowią głównego segmentu podstawy materiałowej, lecz tylko jej uzupełnienie.

Książka "Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918-1943" - Wojciech Materski - oprawa twarda - Wydawnictwo Rytm. Książka posiada 792 stron i została wydana w 2006 r.