Międzynarodowe bankructwa i afery bankowe

Opis książki:

Pomimo wysokiego poziomu zaufania publicznego, jakim cieszą się banki na całym świecie, zdarzają się okresowo wielkie bankructwa i afery bankowe. Te o skali międzynarodowej są szczególnie nagłaśniane w mediach i niewątpliwie okresowo osłabiają zaufanie publiczne do sektora. Ich przyczyny są diametralnie różne – od genialnych malwersacji (N. Leeson – Barings Bank) do pomówień i plotek (Bank Bear Stearns). To co jest na ogół wspólne, to luki systemu regulacji i błędy systemu zarządzania konkretnym bankiem, które umożliwiają szkodliwe działania i popełnianie błędów przez wiele miesięcy, a nawet lat.
Publikacja ta została przygotowana przez pracowników naukowych i praktyków bankowych. Stanowi ona przegląd największych afer, bankructw i upadków banków oraz funduszy. Są to studia przypadków ukazujące przyczyny kryzysu w pojedynczych bankach oraz skutki nieroztropnej działalności zarządów, nieuczciwości traderów i niedoskonałości systemów zarządzania, w tym kontroli ryzyka oraz nadzoru korporacyjnego.
G.G. Kaufman zdefiniował kryzys bankowy jako sytuację cechującą się runem na banki, upadkami instytucji finansowych bądź masową interwencją rządu, jak również szerokim zachwianiem bezpieczeństwa innych instytucji.
Międzynarodowe bankructwo instytucji finansowej można zdefiniować jako sytuację, w której zaprzestanie realizacji zobowiązań i utrata płynności ma skutki wykraczające poza kraj – siedzibę (head office) i dotyczy interesariuszy (stakeholder) w skali międzynarodowej. Ważne jest rozróżnienie pojęcia "bankructwo” (aspekt ekonomiczny) i "upadłość” (aspekt prawny).
Dobór zaprezentowanych studiów przypadków wynika po pierwsze z międzynarodowego zasięgu tych bankructw i afer, a po drugie z niepowtarzalności źródeł kryzysu i przyczyn strat o wielkiej wartości. Studia przypadków z ostatniego dwudziestolecia dotyczą przede wszystkim sektora bankowego; jednak przytoczono także przypadek funduszu hedgingowego, ze względu na szereg transakcji i strat instytucji bankowych w tym funduszu.
Znany przypadek upadłości funduszu inwestycyjnego Long Term Capital Management (fundusz założony przez laureatów Nagrody Nobla – upadek w 1998 roku), który spowodował zresztą dotkliwe straty w bankach (m.in. w Lehman Brothers), nie został tu przedstawiony ze względu na liczne publikacje na jego temat.
W wielu opisanych przypadkach to państwo pomogło bankowi w wychodzeniu z kryzysu. Jednak Unia Europejska narzuca szereg obostrzeń w zakresie pomocy budżetowej dla sektora prywatnego – o czym traktuje pierwszy rozdział. Pokazane przypadki banków francuskich wskazują na determinację organów państwa w sanacji zagrożonych banków.
Autorzy poszczególnych rozdziałów poszukiwali odpowiedzi na pytania: na czym polegał kryzys w analizowanych instytucjach finansowych, jakie były jego źródła i dlaczego doszło do takiej eskalacji kryzysu, która pociągnęła za sobą pomoc państwa lub spowodowała upadłość. Wiedza o mechanizmach kryzysów i jej upowszechnienie są ciągle niedostateczne, a praktyka dostarcza zaskakujących sytuacji i przykładów wciąż nowych mechanizmów kryzysu w bankach. Nasza publikacja wypełnia w części tylko istniejącą lukę w tym zakresie.
Należy zwrócić uwagę, że większość przeanalizowanych przypadków to wielkie straty lub bankructwa wynikłe z operacji giełdowych, w tym na rynku derywatów. Z powodu obecnego kryzysu euro-amerykańskiego pojawiło się wiele analiz wskazujących na nadmierne ryzyko kredytowe (kredyty subprime, ninja), na niedostateczne regulacje produktów pochodnych oraz na konieczność regulacji i nadzoru instytucji nonbanking (w tym funduszy hedge i sekurytyzacyjnych).
Opisane przypadki pozwalają określić cztery grupy przyczyn wystąpienia kryzysu w analizowanych bankach:
- błędy w zarządzaniu ryzykiem i niedostateczny nadzór w poszczególnych bankach (banki francuskie i niemieckie, Barings, Societe Generale, banki islandzkie)
- zarażenie kryzysem systemowym (Northern Rock, Lehman Brothers, banki islandzkie)
- nadużycia i malwersacje o wielkiej skali (BCCI, Banco Ambrosiano, Barings, fundusz Madofa, Societe Generale)
- dezinformacje i wywołanie paniki wśród klientów (Bear Stearns, Northern Rock).
***
Według danych FDIC w USA w latach 1931–1958 z ogólnej liczby banków dotkniętych kryzysem 25% upadło z powodu nadużyć finansowych popełnionych przez ich pracowników. Według badań G. Benstona aż 66% upadłości banków amerykańskich w latach 1959–1961 nastąpiło z powodu defraudacji i nadużyć; natomiast w latach 1960–1974 według G. Hilla było to aż 88% przypadków.
Niezbite dowody defraudacji ujawniono w takich aferach jak Allfirst, Bank of Credit and Commerce International, Bankhaus Herstatt, Banco Ambrosiano, Barings Bank, Daiwa, Penn Square czy Societe Generale. W przypadku Johnson Matthey Bankers istniały domniemania popełnienia przestępstwa, ale nie sformułowano aktu oskarżenia. Rzadko jednakże malwersacje mogą być uznane za główne przyczyny bankructw; nawet w przypadku BCCI powodem kryzysu był także portfel kredytowy. W przypadku Baringsa i podobnego przypadku Societe Generale malwersacje były możliwe tylko w rezultacie nieudolności oraz niekompetencji średniego i wyższego kierownictwa.
Autorzy afer z tych prezentowanych w książce przypadków są godnymi naśladowcami Charlesa Ponziego, którego uważa się za symbol malwersacji finansowych. Amerykanin (włoskiego pochodzenia) był autorem piramidy finansowej, którą zbudował, korzystając z oficjalnych kont bankowych w renomowanych bankach. Dużej wartości środki finansowe lokowane były przez tysiące (często oczekujących w długich kolejkach) Amerykanów, w tym także o znanych nazwiskach. Odsetki, które Ponzi obiecał w umowach, były nierealne – gwarantował on inwestorom roczną stopę zwrotu na poziomie 200%, argumentując, że zyski powstają z operacji handlowych w wyniku różnic cenowych pomiędzy kuponami pocztowymi w USA i we Włoszech. W ciągu pół roku 30 tys. inwestorów włożyło do systemu Ponziego aż 15 mln dolarów; na owe czasy był to bardzo duży kapitał.
Natychmiast, gdy inwestor tego zażądał, Ponzi wypłacał należne pieniądze. Ponieważ osiągane przez niego stopy zwrotu były znacznie niższe, starych klientów spłacał z wpłat nowych lokat, otrzymanych od nowych inwestorów skuszonych (pazernych?) wysoką stopą zwrotu. Gdy upływał termin lokaty, wielu inwestorów ponownie inwestowało w system, dołączając dotychczasowe odsetki. Analizy przeprowadzone na łamach "Boston Post” wykazały jednak, że system się załamie. Ta opinia spowodowała wydanie przez sąd zakazu dalszego przyjmowania lokat do systemu. Ostatecznie piramida runęła. Jednakże pierwszą falę paniki udało się Ponziemu zneutralizować. Dopiero w połowie 1920 roku Ponzi ogłosił bankructwo, a następnie został skazany na 5 lat więzienia.
Historia ta – opisywana w wielu podręcznikach, nie stała się, jak widać w świetle ostatniego kryzysu, dostateczną przestrogą dla wielu bankierów ani inwestorów.
***
Analiza przypadków wielkich afer bankowych skłania do zastanowienia, na ile nieskuteczność rozwiązań instytucjonalnych i złe metody audytu lub czynniki contagion effect stały się przyczyną tych zjawisk, a na ile były togenialność i brak etyki menedżerów oraz traderów – sprawców opisanych afer. W świetle obecnego kryzysu euro-amerykańskiego subprime i ujawnianych kolejnych przypadków afer i bankructw powstają też pytania o jakość regulacji, efektywność nadzoru finansowego, o rolę nadzoru korporacyjnego, o szczelność procedur wewnętrznych i skuteczność systemów zarządzania ryzykiem, wreszcie o efektywność, a nawet o uczciwość audytów wewnętrznych i zewnętrznych.
Wielotysięczna manifestacja w londyńskim City (przy okazji szczytu G-20 w kwietniu 2009 roku) przeciw polityce banków świadczy o tym, że wyborcy z Europy Zachodniej nie podarują bankierom, rządom ani bankom centralnym ostatniego kryzysu. Wybite szyby i zdemolowana siedziba Royal Bank of Scotland podczas tej manifestacji jest tego dobitnym dowodem. Statystyczny Brytyjczyk stracił na kryzysie blisko 40 tys. GBP.
Jak na razie, kryzys subprime dalej zbiera żniwa – w pierwszym kwartale 2009 roku upadło w USA aż 20 małych i średnich banków.
Skala obecnego kryzysu euro-amerykańskiego, a przede wszystkim zagrożeń dla milionów klientów, zmusiła władze wielu państw do interwencji i działań pomocowych na dotychczas niespotykaną skalę.
Ryzyko systemowe oraz groźba epidemii paniki to zdaniem S. Heffernan główne przyczyny, dla których państwo ma inklinacje do specjalnego traktowania banków i do służenia przez bank centralny jako pożyczkodawca ostatniej instancji (lender of last resort) lub dostarczania tak zwanej szalupy ratunkowej (lifeboat rescue operation).
Uzasadnienie interwencjonizmu można znaleźć w pracach Keynesa, Krugmana i Stiglitza. Historia daje wiele przykładów, kiedy banki centralne lub rządy podejmowały interwencje ratujące pojedynczy bank lub grupę banków, chroniąc tym samym pozostałe podmioty systemu finansowego. Jednocześnie kryzysy w 20 ostatnich latach pokazały, jak daleko mogą posunąć się rządy, by zapobiec upadkom banków, jak szeroko mogą być stosowane doktryny "zbyt duży, by upaść” (too big to fail) albo "zbyt ważny, by upaść” (too important to fail).
Jednak doświadczenia kolejnych kryzysów bankowych, a także analizy pojedynczych przypadków bankructw, wskazują, że współcześnie szerokie konsekwencje społeczne i ekonomiczne upadłości w sektorze bankowym uzasadniają stosowanie doktryny banku jako dobra publicznego w sytuacji zagrożenia bankructwem. Przykładem poważnych ogólnonarodowych konsekwencji jest kryzys islandzki.
Interwencjonizm uzasadniają następujące funkcje banków o charakterze publicznym:
- społeczny zasięg usług bankowych (w wielu krajach to 60–90% społeczeństwa korzysta z banków; kryzys oznacza zatem poważny problem społeczny)
- kredytowanie rozwoju gospodarki (oceny wiarygodności pożyczkobiorców)
- przejmowanie części ryzyka od kredytobiorców (także trudnego do przewidzenia)
- zapewnienie płynności finansowej ze strony podmiotów gospodarczych, samorządowych i gospodarstw domowych
- alokacja środków pochodzących z krajowego i międzynarodowego rynku pieniężnego w kredyty oraz pożyczki
- realizacja rozliczeń krajowych i zagranicznych (w tym rozliczenia prowadzone przez podmioty gospodarcze za pośrednictwem banków w wyniku obowiązku ustawowego – m.in. w ustawie o prowadzeniu działalności gospodarczej)
- umożliwianie klientom pomnażania posiadanego kapitału dzięki funkcji pośrednictwa (poszukiwanie najlepszych sposobów inwestowania oszczędności ludności zdeponowanych w banku)
- wykorzystanie banków przez bank centralny w realizowaniu polityki pieniężnej
- oferowanie informacji o stopniu ryzyka (całej gospodarki, sektorów itp.)
- zapewnienie bezpieczeństwa oraz tajemnicy bankowej odnośnie do wszelkich operacji.
W.M. Orłowski zauważa, że rola banku jako podmiotu działającego na rzecz gospodarki i społeczeństwa jest stosunkowo często negowana w polskim środowisku bankowym.
Wiele czynników sprawia, że banki są bardziej wrażliwe na kryzysy niż inne sektory. Charakteryzują się one między innymi wysoką dźwignią finansową, narażone są na lukę płynności, opierają działalność na licznych powiązaniach rozliczeniowych i kredytowych, a w kryzysie mogą wykazywać tendencję do utrzymania się na rynku za wszelką cenę. Podlegają bowiem presji właścicieli odnośnie do wzrostu wartości banku i corocznej dywidendy, a wzrost osiąganych dochodów może być osiągnięty dzieki podjęciu większego ryzyka. Przyczyną kryzysu może być nadmierna ekspansja kredytowa innych banków (np. kryzys subprime w USA), także brak informacji oraz wpływ czynników behawioralnych (run na bank może być konsekwencją zachowań stadnych deponentów, tj. efektu psychologicznego) – te czynniki leżą poza wpływem pojedynczego banku. Także zbytnie restrykcje prawne i nadzorcze (utrudniające konkurencję, dywersyfikację produktów i strategii cen) mogą być czynnikiem eskalacji kryzysu. Wreszcie, kryzys może być zaimportowany (np. podatność krajowego systemu finansowego na upadłości w innych krajach – contagion effect).
Kryzys banku grozi zarażeniem innych. Efekt domina może się bowiem pojawić z wielu powodów; reakcje klientów oparte na heurystykach (co objaśniają finanse behawioralne) są trudno przewidywalne, a powiązania podmiotów finansowych stanowią czasami mało przejrzystą sieć (np. kryzys subprime).
Reasumując, podstawowe argumenty przemawiające za traktowaniem banków jako dobra publicznego są następujące:
- funkcje usługowe banków, mające charakter dobra publicznego – chociaż nie powszechnego (kwestie tzw. wykluczenia, brak zaufania do banków itp.)
- szczególne regulacje prawne działalności bankowej (w tym szereg ograniczeń)
- ustalanie wielu parametrów rynkowych dla banków przez państwo (stopy referencyjne, stopy rezerw, cena maksymalna kredytów konsumpcyjnych i inne)
- specjalne uprawnienia nadzoru bankowego wobec banków
- realizacja przez niektóre banki funkcji zleconych przez państwo
- jawność działania, dostęp środków masowego przekazu do informacji – które mogą być wykorzystywane przeciw bankowi
- szczególna wrażliwość banków na kryzysy, w tym zagrożenia zjawiskami contagion effect (możliwy wpływ na destabilizację całego sytemu finansowego)
- ostatecznie to klienci i podatnicy ponoszą koszty utrzymania systemu bezpieczeństwa finansowego (poprzez podatki oraz koszty zawarte w cenach usług, np. składki na nadzór finansowy) oraz społeczne koszty ewentualnych upadłości.
Można także wysunąć szereg argumentów przeciwnych, między innymi:
- prywatna struktura własności większości banków
- funkcjonowanie na wolnym rynku, co zostaje zakłócone w wyniku interwencjonizmu
- wolność wyboru banku przez klientów oraz bezpiecznej dywersyfikacji oszczędności

Książka "Międzynarodowe bankructwa i afery bankowe" - Piotr Masiukiewicz (red.) - Wydawnictwo Szkoła Główna Handlowa w Warszawie. Książka posiada 208 stron i została wydana w 2010 r.