Maryja. Matka Chrystusa

Opis książki:

Niepokalane Poczęcie - Dzieciństwo Maryi - Zwiastowanie - Nawiedzenie.
Pomysł opracowania ikonografii polskiej sztuki kościelnej epoki nowożytnej zrodził się przed kilkunastu laty w katedrze historii sztuki kościelnej ATK kierowanej przez piszącego te słowa. Wykłady i dyskusje na seminariach, prace magisterskie i doktorskie poświęcone poszczególnym tematom przyczyniły się do powstania książki, bedącej dziełem absolwentek i absolwentów tego kierunku studiów, którzy pozostali wierni badaniom ikonograficznym. Nie związani etatowo z Akademią utworzyli kilkuosobowy nieformalny zespół, pragnąc wypełnić znaczną lukę w znajomości dawnej kultury rodzimej. Po raz pierwszy obok licznych opracowań historii literatury polskiej stanłe książka mówiąca o tematach i treściach religijnej nowożytnej sztuki polskiej, która nie mniej silniej niż słowa wyrażala i określała świadomość Polaków.
Czy opracowanie to ukazuje się za późno czy za wcześnie? Za późno — jeśli zważyć na jego od dawna odczuwaną potrzebę. Sami autorzy zwlekali z jego publikacją, gdyż każdy rok zwiększał bazę materiałową dla tego typu badań, które nie byłyby w ogóle możliwe, gdyby nie prowadzona pod egidą Ośrodka Dokumentacji Zabytków inwentaryzacja zabytków sztuki polskiej oraz publikacja Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce pod wieloletnią redakcją Jerzego Z. Łozińskiego przez Dział Inwentaryzacji Zabytków Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Inwentaryzatorom i rcdaktorom tych opracowań winniśmy szczególną wdzięczność poclobnie jak pracownikom wyżej wymienionych placówek naukowych, którzy z bezprzykladną cierpliwością traktowali nasze kwerendy. Trzeba je było oczywiście powiększyć o własne poszukiwa-nia materiałowe i bibliograficzne. Czy udało się zebrać i uwzględnić wszystkic przykłady malowideł i rzeźb? Odpowiedż jest równoznaczna z daniem odpowiedzi na pytanie, czy książka ta nie ukazuje się — mimo wszystko — za wcześnie. Przecież Katalog Zabytków objął clopiero połowę obszaru kraju i niewiele lepiej ma się sprawa z inwentaryzacją przeprowadzoną przez Ośrodek Dokumentacji Zabytków. Czy można jednak czekać jeszcze pół wieku na ukończenie tych prac? Współczesna nauka pochłonięta jest nie tyle zbieraniem i mnożeniem materiału, co analizowaniem i porządkowaniem go. Kiedy zresztą zostaną zarejestrowane wszystkie dzieła plastyki religijnej tego okresu? Wiadomo, że z takich czy innych względów, w Katalogu Zabytków w kartotekach ODZ nie znalazlo się wiele obiektów, a niektóre w nim od-notowane, zaginęłye", pożytecznie jest tworzyć syntezy prowizoryczne. Żeby nie odwoływać się do poglądu, że taki w gruncie rzeczy charakter mają wszystkie dzieła czlowieka, wskazać by można na opracowania klasyczne dla obchodzącej nas dziedziny. Baza materiałowa i bibliograficzna jaką posłuźył się Emile Male pisząc standardową L`arl religieux de la lin du XVIe siecle. du XVII"- siecle et du XVIIIe siecle. Etude sur l`iconographie apres le Concile de Trcnte, którego pierwsze wydanic ukazalo się w Paryźu w 1932 roku, byla nieporównanie bardziej skapa. To samo chyba można powiedzieć o dwutomowym dziele J.B. Knippinga o sztuce kontrreformacji w Niderlanriach, które ukazaio się clwukrotnic: wersje holonderską ukończono drukować w roku 1940 w Hilversum, a angielską już po śmiecrci autora w roku 1974 w Lejdzie. Opracowanie nasze nio jest tylko dziełem syntctyzującym: w gnmcie rzeczy prawie we wszystkłch przypadkach autorzy musieli wobec braku ująć mouograficznych przeprowadzić analizy ikonograficzne czy ikonologiczne poszczególnych tematów. Uzyskane rezultaty zostały usystematyzowane. Powstała w ten sposób konstrukcja, którą dalsze odkrycia będą mogly wypełniać budulcem, nie tracąc czasu na rozeznanie sią w pierwotnym gąszczu zagadnień. Wydaje się, że czas dorzuci przykładów, lecz nie zmieni obrazu całości. Od początku zresztą nie chcieliśmy stworzyć książkowego katalogu ikonograficznego -(kartoteka taka powinna powstać choćby w Akademii Teologii Katolickiej), lecz zarys całej problematyki uporzadkowanej i interdyscyplinarnie zinterpretowanej. Indeksy tematów, dzieł, artyslów i miejscowości znajdą się w ostatnim tomie wydawnictwa, co pozwoli na korzystanie z niego tak, jak to ma miejsce w przypadku przestarzalego trzytomowego (sześć woluminów) słownika Louis Reau Iconographie de 1`ait chrelien P.U.F. Paryż 1955 -1959 i znakomitego Lexikon der Christlichen Ikonographie pod redakcją ks. Engelberta Kirschbauma TJ wydawanego przez Herdera w latach 1968-1976. Tak samo zapowiadał się bardzo sumienny Lexikon dei Chiisllichen Ikonographie Hansa Aurenhammera, którego pierwszy i jedyny tom ukazał się w wydawnictwie Bruder Hollinek w 1959 roku w Wiedniu. Z istniejących podrączników ikonograficznych opracowanie nasze przypomina najbardzłej Ikonographie der christlichen Kunsl Gertrudy Schiller (Gutersloher Yerlaghaus Gerd Mohn 1968-1980) w czterech tomach i piąciu woluminach. W obu przypadkach mamy do czynienia z ikonografłą biblijną, tj. dziełami. dla których punktem wyjścia były teksty Pisma Świętego. Analogicznie budowa obu książek stara się odpowiadać biblijnej kolejności wydarzeń, względnie kanonicznej kolejności ksiąg. Schiller omawia w pierwszym tomie ikonografię życia Chrystusa od wcielenia po działalność publiczną, w drugim Mqkę Pańską, w trzecim Zmartwychwstanie i uwielbienie Chrystusa. Czwarty tom podzielony jest na dwie części: eklezjologiczną i maryjną.
Opracowanie, którego pierwszy tom oddajemy w rące czytelników, poświęcone jest ikonografii Nowego i Starego Przymierza. O ile łatwo było odłączyć problematykę starotestamentową i przeznaczyć na nią osobny tom, o tyle w ikonografii Nowego Przymierza przeplata sią wiele różnych wątków, z chrystologicznym i maryjnym na czele, co nie ułatwia systematyzacji. Nie jest to Uudność jedyna. Trzymając się toku historyczno-biblijnego nie sposób nie poszerzać go o tematykę biblijno-teologiczną: np. w ikonografii maryjnej nie można się ograniczyć do scen odpowiadających bezpośrednio wydarzeniom opisanym w Biblii (np. Zwiastowanie), pomijając przedstawienia oparte na Piśmie Sw., a ilustrujące koncepcje teologiczne, jakie niekiedy zostały podniesione przez Kościół do rangił dogmatów (np. Niepokalane Poczęcie czy Wniebowziącie). Konsekwentnie nie można pominąć przedstawień, którym początek dał kult i pobożność chrześcijańska zwrócona np. do Matki Chrystusa, zwłaszcza że są one w dobie nowożytnej tak znamiennie akttializowane.
Konieczność ukazania tak rozległej tematyki powoduje zrozumiale trudności redakcyjne, których nie sposób uniknąć nawet przy usilnych staraniach o klarowność wykładu. Pierwszy tom poświęcony jest początkom dziejów Nowego Przymierza i skonstruowany wedle historycznego następstwa faktów: w pierwszym rozdziale będzie mowa o Niepokalanym Poczęciu N. Maryi Panny, w następnych o przedstawieniach Jej dzieciństwa, Zwiastowania, Nawiedzenia Sw. Elżbiety. Dopowiedzeniem tego tomu noszącego tytuł Maryja Matka Chrystusa będzie tom Maryja orędowniczka wiernych, gdzie znajdzie się omówienie takich formuł ikonograficznych jak Mater Misericordiap, Matka Boska Różańcowa, Szkaplerzna, Pocieszenia i Łaskawa. Tok historyczno-biblijny zostenie podjęty w następnych tomach poświęconych Narodzinom i Dzieciństwu Jezusa, Jego publicznej dzialalności, Męce i Zmartwychwstaniu, a dalej Zaśnięciu, Wniebowzięciu i Koronacji Matki Boskiej, Zesłaniu Ducha Sw. i początkom Kościoła w ujęciu Dziejów Apostolskich i Listów, wreszcie — eschatologii.
Również zakres chronologiczny i geograficzny naszej książki nie daje się ckrcślir z absolutną dokładnością: Przedmiotem badań były dzieła z końca XVI, XVII i XVIII wieku, które powstały lub znalazły się na ziemiach historycznie lub współcześnie polskich. Dzieła importowane, w tym ryciny, odgrywaly w ksztaltowaniu poglądów i ikonografii rodzimej rolę niejednokrotnie większą od dzieł sztuki polskiej, stąd też traktujemy jo przynajmniej jako ważny materiał wyjaśniający powstanie odpowiednich dzieł sztuki rodzimej. Poszczególne tematy interpretowane są w świetle ikonografii powszechnej, ogólnokościelnej czy chrześcijańskiej (choć tu, w duchu epoki, więcej było polemiki niż ekumenizmu) i ogólnoeuropejskiej, ograniczając jednak do rozsądnych rozmiarów cytowanie obcych przykładów: ma to być książka o ikonografii sztuki polskiej, a o sztuce obcej informują obficie i na ogół bez zarzutu leksykony ikonograficzne, choćby powyżej wymienione. Ważniejsze wydawało się nam przytoczenie — niejednokrotnie mało znanych — polskich tekstów teologicznych, kaznodziejskich czy literackich, związanych z odpowiednimi tematami. Niestety było to bardzo utrudnione z racji braku szczegółowych opracowań z historii egzegezy i teologii polskiej oraz rodzimego kaznodziejstwa.
Nie wstęp, lecz posłowie jest miejscem, gdzie można się pokusić o spojrzenie na całość książki dla podsumowania wyników i problemowego ich ujęcia. Na jedno można sobie jednak pozwolić: w świetle wieloletnich badań widać jasno, że ikonografia nowożytnej sztuki kościelnej w Polsce nie ustępuje temu, co dziejo się współcześnie lub z niewielkim wyprzedzeniem w sztuce curopejskiej, z którą dzieli ona te same urzeczenia intelektualne i poszukiwania duchowe. Nic mogąc podołać przejmowaniu formy artystycznej lub rezygnując z chęci sprostania temu, co w dziedzinie stylu działo się gdzie indziej (w okresie jakim się zajmujemy przemiany stylu przeszły długą drogą od renesansu przez manieryzm, barok, rokoko aż po klasycyzm, podczas gdy u nas — w malarstwie przynajmniej — średniowiecze dotknęto baroku, który zasiedział się u nas na dobre i wypełnił sobą właściwie cały okres, o jakim traktujemy), ikonografia spełniała swoje kerygmatyczne i wychowawcze zadania powierzone jej przez Koścłół, dotrzymując kroku tematom i treściom sztuki etiropejskiej.
Sądzę, że udziałem czytelników tej książki bądzie to samo zdumienie, jakie ogarnęło Emile Male`a, badacza sztuki średniowiecznej, gdy dostrzegł, że sztuka Posttridentinum, która na początku wydawała mu się bardzo nieciekawym polem badań, objawiła mu niespodziewane bogactwo treści.
ks. JANUSZ ST. PASIERB

Książka "Maryja. Matka Chrystusa" - Małgorzata Biernacka, Tomasz Dziubecki, Hanna Graczyk - oprawa miękka - Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.