Księga ekspedycji kancelarii nadwornej 1559-1572

Opis książki:

Niniejsza publikacja jest edycją części rękopisu nr 250, przechowywanego w zbiorach Biblioteki Kórnickiej PAN. Rękopis powstawał w drugiej połowie XVI i w pierwszej XVII stulecia. Wolumen ma wymiary 32,5 x 21 cm, współczesną oprawę - brązowa skóra - z zachowanymi fragmentami poprzedniej, szesnastowiecznej, z wytłoczonym napisem "Regestrum ". Papier księgi posiada znak wodny wyobrażający herb Bonerów, a sama księga liczy 278 kart. Stan zachowania rękopisu - z wyjątkiem początkowych, zniszczonych i uszkodzonych kart -jest zadowalający. Trzeba jednak zwrócić uwagę na pękanie kart przy grzbiecie oprawy; karty te noszą też ślady zalania. Pod względem zawartości rękopis wyraźnie dzieli się na dwie części. Część pierwsza, do karty 119, obejmuje materiał z lat 1559-1572. Część druga - od karty 121 do 277 (karty 120 i 278 nie zapisane) - mieści różną dokumentację, zaczynającą się od roku 1589 i kończącą się na roku 1624. Przedmiotem naszych zainteresowań i niniejszej edycji są zapisy dotyczące okresu sprawowania rządów przez Zygmunta Augusta. Materiał źródłowy obejmujący te czasy - w porównaniu z przekazami umieszczonymi w drugiej części księgi - jest jednorodny. Stanowi go rozmaita dokumentacja o charakterze skarbowym, dotycząca skarbu królewskiego, ale też majętności ziemskich i ruchomości króla, jak: poświadczenia rozliczeń finansowych, upoważnienia, uniwersały, mandaty, listy itp., kierowana do urzędników różnego szczebla. Wolumen, do którego wciągano owe pisma, stanowił jeden z rodzajów ksiąg prowadzonych w kancelarii dworu. Stanisław Bodniak, określając zawartość rękopisu, stwierdził, że wpisy z kart od l do 119 w kórnickim rękopisie "stanowią fragment księgi ekspedycji kancelarii nadwornej z lat 1559-1572 ". Równocześnie dodał, iż księga Jest kopiariuszem dla czystopisów wychodzących z kancelarii dworskiej albo ich ostateczną, aprobowaną przez króla redakcją", co mają potwierdzać własnoręczne podpisy Zygmunta pod poszczególnymi dokumentami, początkowo składane sporadycznie, a następnie - od numeru 76 - coraz bardziej regularnie. Naszym zdaniem, uwagi S. Bodniaka nie zdają się być w sprzeczności. Nie przesądzając jednak o charakterze księgi, przychylalibyśmy się do uznania jej za księgę ekspediowanych pism, stąd też tytuł edycji. Rodzaj, znaczenie i przydatność publikowanego tu przekazu oddaje wprowadzony podtytuł: Materiały do dziejów dworu. Przy nie do końca jasnych motywach prowadzenia księgi, jest rzeczą oczywistą, iż rękopis powstał w wyniku potrzeb bądź zwyczaju kancelarii dworskiej. Jak sądzimy, kancelarii skarbowej. Związek rękopisu z kancelarią skarbową potwierdza przeważająca w księdze, w porównaniu z innymi, liczba wpisów o treści gospodarczo-fiskalnej. Związanie zaś znacznej ich liczby ze sprawami dziejącymi się na Litwie wiąże księgę z kancelarią skarbu nadwornego Wielkiego Księstwa. Związek ten potwierdza także występujący w jednym z wpisów, jako jego autor, Stanisław Włoszek, który już w 1549 r. był administratorem podskarbstwa dwornego litewskiego, a w latach 1553-1568 podskarbim nadwornym litewskim*. Z racji sprawowanego urzędu Stanisław Włoszek mógł osobiście dokonywać wpisów, ale chyba nie robił tego systematycznie, zmieniają się bowiem w obrębie księgi ręce piszących. Zapewne jednak mają w znacznej części rację autorzy drugiego tomu Katalogu rękopisów staropolskich Biblioteki Kórnickiej (s. 440), gdy piszą, że rękopis zawiera dokumenty prowadzone przez Stanisława Włoszka, ale z oczywistych względów (zm. w 1568 r.) nie może to dotyczyć całości wpisów, więc zapewne nie tylko jemu należy przypisać zredagowanie wszystkich rozporządzeń Zygmunta Augusta "w drobnych sprawach gospodarczych królewskiego dworu", jakie znalazły się w interesującej nas księdze. Natomiast obecność w księdze wpisów dotyczących spraw czy rzeczy wiążących się z Koroną, a takich jest sporo, wyjaśnia brak w ówczesnych czasach dokładnego rozgraniczenia uprawnień urzędniczych między polskimi a litewskimi funkcjonariuszami, przebywającymi przy boku panującego i służącymi wprawdzie jednej osobie, lecz będącej królem Polski i wielkim księciem Litwy. Księgi, na co już zwrócono uwagę, nie prowadziła jedna osoba. Poza zmianą ręki wciągającej kolejne pisma wskazuje na to także jakość wpisów. Nie wszystkie dokonywane są z jednakową dbałością, która na ogół pogarsza się pod koniec księgi. Pewne wpisy sprawiają wrażenie dokonywanych naprędce, np. pozbawiano je tytulacji przynależnej wysyłającemu lub nieuważny pisarz dwukrotnie wprowadzał zwroty tytulacyjne adresata. Nr 51 wydaje się być obszernymi fragmentami redakcyjnymi przygotowywanego dokumentu.

Książka "Księga ekspedycji kancelarii nadwornej 1559-1572" - Irena Kaniewska (red.) - oprawa miękka - Wydawnictwo Historia Iagellonica.