Kobieta w Krakowie w 1880 r. w świetle ankiet powszechnego spisu ludności. Studium demograficzne

Opis książki:

Przedmiotem badań, których wyniki prezentuję w przedstawianej właśnie pracy, była populacja kobiet mieszkających w Krakowie w 1880 r. Dążyłam do stworzenia możliwie plastycznego obrazu (czy też obrazów odpowiadających kolejnym warstwom analizy) populacji miasta, który został przygotowany na kartach ankiet powszechnego spisu ludności. Powszechne spisy ludności od dawna stanowiły nieocenione źródło badań demograficznych. Do niedawna jednak wykorzystywane były głównie opublikowane wyniki spisów. Nie sposób wymienić tu niezwykle licznych opracowań, które posiłkowały się spisami; w zasadzie każda z prac zajmujących się zagadnieniami dotyczącymi historii społeczno-gospodarczej XIX i XX wieku musiała odwoływać się w jakimś zakresie do danych spisowych. Niestety, publikowane wyniki spisów, tworzone przez urzędy administracji państwowej, mogą być i często są obciążone skutkami mniej lub bardziej subtelnych manipulacji służących doraźnym interesom krajów, które spisy przeprowadzały. Zarzut ten dotyczyć musi zresztą nie tylko oficjalnych wyników, ale i samych ankiet spisowych, których formularze także przygotowywano zapewne uwzględniając "potrzeby" administracji. Mimo to możliwości "poprawiania rzeczywistości" na samych kartach spisowych były znacznie mniejsze, zwłaszcza jeżeli, tak jak w Krakowie, wpisów dokonywali sami mieszkańcy, a dopiero na etapie opracowywania "korygowano" te z ich deklaracji, które nie przystawały do instrukcji spisowej. Dodatkowo opublikowane zestawienia danych spisowych nie pozwalają na przeprowadzenie wystarczająco szczegółowych badań. Nie można na ich podstawie badać na przykład struktury gospodarstwa domowego i rodziny, trudne jest analizowanie struktury zawodowej, ze względu choćby na niedoskonałości, z dzisiejszego punktu widzenia, klasyfikacji przygotowanych dla potrzeb ówczesnej administracji państwowej, nie zaś badaczy. Ze względu na dążenie do głębokiej eksploracji struktury populacji i możliwie dokładnego odtworzenia minionej rzeczywistości kilka lat temu pojawiły się projekty badań, które prowadzone są na podstawie oryginalnych, podstawowych materiałów spisowych. Bardzo interesujący jest projekt, który realizuje grupa badaczy skupiona w Uniwersytecie w Essex, Wielka Brytania. Pod kierunkiem Kevina Schurera dążą oni do przeanalizowania populacji Wielkiej Brytanii w 1881 r. na podstawie CEB (.Census Enumeration Books), które zostały ujęte w formę bazy danych (obejmującej ok. dwóch milionów rekordów) przez Genealogical Society of Utah i udostępnione badaczom z Essex. Realizowany od 1987 r. projekt digitalizacji dziewiętnastowiecznych powszechnych spisów ludności Wielkiej Brytanii składać się ma z dwóch zasadniczych etapów: po pierwsze - zapisanie w zestandaryzowanej, zakodowanej formie wszystkich danych znajdujących się w CEB z 1881 r.; po drugie - opracowanie formuły 2 % próby, przy pomocy której możliwe będzie przebadanie spisów późniejszych. Dotychczas prowadzone prace nie wyszły poza etap pierwszy, czyli próby standaryzacji i kodowania. Samo tylko zadanie odtworzenia mapy miejsc urodzenia osób poddanych spisowi w 1881 r. z dokładnością do poszczególnych parafii oznaczało wszak konieczność analizy miliona nazw4. W znacznym stopniu zadanie to zostało już zaawansowane, zidentyfikowano większość nazw miejscowości, jednak są to na razie jedynie te, w których znajdowała się siedziba parafii. Wciąż pozostaje nie rozwiązany problem stworzenia algorytmu, który pozwoliłby na prawidłowe rozpoznawanie nazw odnoszących się do miejscowości, w których nie było samodzielnej parafii, bądź było ich kilka. Podjęto także w Essex próbę opracowania klasyfikacji spoleczno-zawodowej populacji Wielkiej Brytanii, z wykorzystaniem istniejących standardów przyjętych w demografii, na czele z opracowanym przez W. A. Armstronga5 na bazie schematów Ch. Bootha. W tym wypadku sytuacja wygląda znacznie gorzej, niż przy analizie miejsc urodzenia - jak dotąd wszystkie próby opracowania zadowalających algorytmów zawodziły i jedyne, co udało się zrealizować, to miażdżąca wręcz krytyka rzetelności oficjalnych wyników spisu opublikowanych przez brytyjskie Biuro Statystyczne. Zaznaczyć jednak należy, iż mimo skromnych na razie efektów, dotychczasowe badania grupy z Essex są bardzo cenne i inspirujące, a ich doświadczenia pozwalają liczyć, iż w niedługim czasie możliwe będą bardzo interesujące analizy porównawcze. Nadzieję taką pozwala też żywić ogromny, imponujący projekt podjęty przez norweskie archiwa państwowe i Uniwersytet w Bergen, Norwegia, realizowany pod kierunkiem Jana Oldervolla. Do chwili obecnej w ramach tego projektu zdigitalizowano i udostępniono przez Intemet materiały pochodzące ze spisów przeprowadzonych w Norwegii w latach 1865 i 1900. Badacze z całego świata mają możliwość korzystania za pośrednictwem sieci komputerowej z zapisanych w pełnym brzmieniu kart spisowych wszystkich mieszkańców, przy czym baza została zaopatrzona w narzędzia służące do podstawowej analizy statystycznej. Badania, w których źródłem danych do analizy są karty powszechnych spisów ludności dynamicznie rozwijane są także w Austrii. Ich podstawą są ankiety spisów przeprowadzanych w Monarchii Habsburskiej. Badania populacji byłej Monarchii Austro-Węgierskiej zostały zapoczątkowane w Instytucie Historii Społecznej i Gospodarczej Uniwersytetu w Wiedniu już we wczesnych latach siedemdziesiątych. Na podstawie prób z różnych części Austrii, Szwajcarii, Włoch, Niemiec, Jugosławii, Węgier, Czechosłowacji, Rosji i Polski zbudowano Wiener Data Bank - bazę danych, która obejmuje już przeszło trzysta tysięcy rekordów i jest stale powiększana. Gromadzeniem danych zajmuje się grupa naukowców-wychowanków Michaela Mitterauera, m.in. Josef Ehmer, Franz Eder", Sylvia Hahn. Techniczną stronę tego przedsięwzięcia opracował Manfred Thaller z Uniwersytetu w Getyndze. Szczególnie interesujące dla mnie są badania, które prowadzi Sylvia Hahn, zajmująca się zagadnieniem aktywności Zawodowej i pozycji społecznej populacji kobiet. Na podstawie danych spisowych z lat 1869 i 1880 analizuje ona sytuację mieszkanek Wiener Neustadt, niewielkiej miejscowości na przedmieściach Wiednia12. Praca ta nie jest jeszcze bardzo zaawansowana, ale spodziewane wyniki badań będą zapewne mogły posłużyć do niezwykle wartościowych analiz porównawczych. Analizy populacji kobiecych powoli stają się wręcz odrębną gałęzią badawczą demografii historycznej. Zainteresowanie tą problematyką pojawiło się w latach sześćdziesiątych, gdy pod wpływem grupy "Annales" wielu historyków zaczęło przyglądać się dziejom człowieka przez pryzmat dziejów rodziny i gospodarstwa domowego. Podczas badań prowadzonych metodą rekonstrukcji rodzin poniekąd jako "produkt uboczny" pojawiały się karty kobiet, które nie wstępowały w związki małżeńskie, przez co pozostawały poza zasięgiem zainteresowania badaczy. Chęć przyjrzenia się bliżej losom, indywidualnym i zbiorowym, tych kobiet często leżało u podstaw pierwszych badań nad tą populacją. Dość wspomnieć klasyczne już prace Antoinette Fauve-Chamoux, której badania nad samotnymi kobietami żyjącymi w Reims w początkach XIX wieku rozpoczęły się od takiego właśnie spostrzeżenia. Do popularności badań nad historią kobiet przyczyniły się też zapewne ruchy polityczne i społeczne lat sześćdziesiątych, a wśród nich ruch feministyczny, który m. in. domagał się także poznania wiedzy o życiu kobiet w przeszłości. Pasjonującą historię rozwoju women studies w nauce światowej omawia bardzo ciekawie Cezary Kukło w swojej najnowszej pracy poświęconej kobietom samotnym żyjącym w ostatnich latach osiemnastego wieku w Polsce. W naszym kraju badania nad dziejami kobiet rozwijać zaczęły się stosunkowo niedawno. Samodzielnie przeszliśmy podobną, jak na zachodzie Europy, drogę. Rozwijając najpierw badania rodziny i gospodarstwa domowego18 doszliśmy do wniosku, że niezbędnym ich uzupełnieniem jest zbadanie historii kobiet, gdyż "płeć jest taką samą konieczną kategorią analizy społecznej, jak np. klasa czy wykonywany zawód ". Niewątpliwie też zainteresowania polskich naukowców pobudziły coraz częstsze, inspirujące kontakty bezpośrednie z osiągnięciami nauki światowej i z ludźmi nią się zajmującymi. Jeszcze w drugiej połowie lat osiemdziesiątych w pełni zasadnie ubolewał W. Urban, iż "... sprawa dziejów kobiet polskich leży w zasadzie odłogiem (...). Chociaż kobiety stanowiły zawsze około połowę mieszkańców kraju, zapełniały kilkanaście mniej więcej procent źródeł masowych, to jednak zajmują tylko kilka procent uwagi historyków ". Najszybciej ta niekorzystna sytuacja zaczęła się zmieniać dzięki badaniom nad dziejami kobiet żyjących w okresie staropolskim, przy czym uwaga skupiona była przede wszystkim na mieszkankach miast, choć znaleźć można także badania poświęcone kobietom żyjącym poza ośrodkami miejskimi. Szybko też pojawiły się prace przyglądające się losom kobiet w końcu dziewiętnastego i początkach dwudziestego wieku, na czele z niezmiernie ważnymi opracowaniami zespołu badawczego, którym kieruje Anna Źamowska. Badania populacji kobiet Krakowa są oczywiście częścią badań nad demograficzną i społeczną przeszłością samego miasta. Inspiracją i wzorem, a także źródłem materiałów do porównań były dla mnie prace poświęcone populacjom miast polskich w XIX wieku, przede wszystkim Juliana Janczaka, zajmującego się ludnością przemysłowej Łodzi24, Mieczysława Kędelskiego, który przedstawił rozwój demograficzny Poznania do 1815 r., Marii Nietykszy, która analizie poddała ludność Warszawy na przełomie wieków, a także przyjrzała się procesom urbanizacji i industrializacji w Królestwie Polskim. Wielokrotnie w przedstawianej właśnie Czytelnikowi pracy odwołuję się do prac magisterskich, które powstały w ciągu kilku ostatnich lat w Zakładzie Historii Społeczno-Gospodarczej i Statystyki Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w ramach szeroko zakrojonych analiz populacji Galicji w XIX i początkach XX wieku. Badania te, zapoczątkowane i prowadzone przez Helenę Madurowicz-Urbańską, wspomaganą przez Krzysztofa Zamorskiego i grupę współpracowników, przyniosły już wiele i można mieć nadzieję, że przyniosą jeszcze niejedno, niezmiernie cennych opracowań dotyczących dziejów społeczno-gospodarczych tej części ziem polskich, a szczególnie Lwowa i Krakowa - dwóch najważniejszych miast galicyjskich. Żałować tylko należy, iż prace te nie ukazały się jak dotąd drukiem i w związku z tym dostęp do nich jest dość ograniczony. W najbliższych latach planowane jest jednak rozpoczęcie publikacji serii prac dotyczących Lwowa doby autonomicznej, co pozwoli zapoznać się z nimi znacznie większej liczbie badaczy.

Książka "Kobieta w Krakowie w 1880 r. w świetle ankiet powszechnego spisu ludności. Studium demograficzne" - Lidia A. Zyblikiewicz - oprawa miękka - Wydawnictwo Historia Iagellonica. Książka posiada 245 stron i została wydana w 1999 r.