Ikonografia Kościoła Dominikanów i ulicy Grodzkiej w Krakowie

Opis książki:

Publikacja obejmuje opracowanie 357 widoków Krakowa sprzed roku 1914. Poświęcona jest ikonografii newralgicznej części historycznego Śródmieścia Krakowa, choć materiał odnosi się do nieco szerszego terenu, niż to zapowiada tytuł publikacji, gdyż zawiera także opis ulic Stolarskiej i Poselskiej. Główną część książki stanowi jednak dokumentacja dotycząca bazyliki oo. Dominikanów, jednej z najważniejszych świątyń krakowskich, oraz otoczenia ulicy Grodzkiej, stanowiących fragment miasta, który najbardziej ucierpiał w czasie pożaru Krakowa w roku 1850. Przed pożarem wnętrze kościoła Dominikanów było porównywalne, jeżeli chodzi o bogactwo i jakość wyposażenia (od gotyku do baroku), z kościołami Mariackim i Bożego Ciała. Przypomnienie tego faktu czytelnikom przyzwyczajonym do jego jednolitego neogotyckiego charakteru będzie istotną wartością książki. Dzięki zaprezentowanemu w książce obszernemu materiałowi będzie można po raz pierwszy uzyskać obraz stanu sprzed roku 1850, dokumentację zniszczeń i trwającego przez kilkadziesiąt lat procesu odbudowy i przekształceń omawianego obszaru. Niniejsza książka obejmuje również tak ważne obiekty monumentalne jak znajdujące się przy ulicy Grodzkiej kościoły ŚŚ. Piotra i Pawła z dawnym klasztorem jezuitów i Św. Andrzeja z klasztorem klarysek. Projekt stanowi dogłębną kwerendę, gromadzącą przebogaty materiał o charakterze zarówno ściśle dokumentacyjnym, jak i artystycznym (fotografie, ryciny w różnych technikach, rysunki i obrazy), który został sklasyfikowany w oparciu o jasno uchwytne zasady i szczegółowo skomentowany.
Fragment:
Przemiany postaci ulic, placów i ważniejszych budowli na podstawie widoków
Obszar Starego Krakowa położony na południe od Małego Rynku i na wschód od ulicy Grodzkiej cechuje wyjątkowe nagromadzenie obiektów sakralnych. Stoi tu sześć świątyń, z których większość jest lub była związana z klasztorami. Są wśród nich okazałe kościoły zgromadzeń męskich, Św. Trójcy przy klasztorze dominikanów i ŚŚ. Piotra i Pawła przy dawnym kolegium jezuickim, oraz znacznie mniejsze sakralne budowle konwentów żeńskich: kościoły Św. Andrzeja przy klasztorze klarysek, Św. Marcina, niegdyś karmelitanek, a także Św. Józefa, przy położonym na uboczu klasztorze bernardynek. Znajdujemy wśród nich reprezentantów najważniejszych nurtów stylowych średniowiecza i czasów nowożytnych: romański kościół Św. Andrzeja i gotycki Św. Trójcy, wczesnobarokowy kościół ŚŚ. Piotra i Pawła i wzniesiony w czasach baroku wazowskiego kościół Św. Marcina. Niemal wszystkie reprezentują wysoki poziom artystyczny, jedynie kościół Św. Józefa jest dziełem prowincjonalnym. Najmniejszą świątynią jest gotycki kościół Św. Idziego, niezwiązany z założeniem klasztornym, choć pozostający przez przeważającą część swoich dziejów pod patronatem najpierw benedyktynów, później dominikanów. Liczba świątyń była większa, nie istnieją już kościoły Św. Marii Magdaleny i Św. Piotra; pierwszy z nich miał w chwili zburzenia postać barokową, kształtu drugiego nie znamy. Różnorodnością form architektonicznych charakteryzuje się zespół zabudowy sakralnej związanej z kościołem Św. Trójcy, od manierystycz-nych kaplic Myszkowskich i Św. Jacka, poprzez wczesnobarokowe mauzolea Zbaraskich i Lubomirskich do późnobarokowej kaplicy Matki Boskiej Różańcowej.
Kościoły znajdują się we wschodniej i południowej części omawianego obszaru, z reguły w bliskim sąsiedztwie ulicy Grodzkiej. Świątynie położone po jej wschodniej stronie wyrastają wśród zabudowy klasztornej, przysłoniętej w części zabudową świecką. Tylko nieliczne budynki mieszkalne zasługują na większą uwagę, wśród nich dawny pałac Badenich przy ul. Stolarskiej Lor. 7 oraz rezydencje przy ul. Grodzkiej: Stadnłckich pod Lor. 40, Szaniawskich, Lor. 43, kanonika Wacława Sierakowskiego, Lor. 57, oraz biskupów gnieźnieńskich, Lor. 63. Z ulicą Grodzką związany jest dawny arsenał królewski, Lor. 64. Wśród pozostałych budynków wybijają się zabudowania uniwersyteckie: Collegium luridicum przy ul. Grodzkiej Lor. 53-55 oraz leżące naprzeciwko okazałe gmachy kolegium Brożka, niegdyś należące do jezuitów.
Widoki prezentowane w niniejszym tomie ukazują zmiany kształtu niemal wszystkich wymienionych wyżej budowli oraz ulic i placów, jednak w sposób niepełny; najlepiej w przypadku kościołów Św. Trójcy, ŚŚ. Piotra i Pawła oraz Św. Andrzeja, skromniej przy pozostałych świątyniach. Spośród zabudowań klasztornych najlepiej udokumentowany jest zespół dominikański, w znacznie mniejszym stopniu klasztory żeńskie, włącznie z nieistniejącym konwentem karmelitanek. Stosunkowo ubogą ikonografię ma wielki gmach jezuitów. Wszystkie ważniejsze budynki mieszkalne widoczne są na ogólnych widokach ulic i placów, jednak tylko w nielicznych wypadkach możemy prześledzić historię ich zmian w oparciu o przekazy ikonograficzne. Najczęściej obrazowano ulicę Grodzką; niemal wszystkie jej odcinki mają obfitą ikonografię, także końcowy, przebiegający u podnóża Wawelu, który przeszedł zmiany największe wśród wszystkich miejsc opisywanych w tomie. Dysponujemy widokami nieistniejących lub bardzo przekształconych obiektów w sąsiedztwie kościoła Św. Idziego: murów miejskich i bramy Grodzkiej, w tym arsenału, odwachu i dworu Dębno, a także znajdującej się w pobliżu ludwłsarni królewskiej oraz klasztoru karmelitanek. W stopniu mniejszym widoki ukazują przekształcenia placu Dominikańskiego, ale i w tym wypadku dość dobrze obrazują zmiany domów, od ich postaci staropolskiej do stanu dzisiejszego.
O placu Dominikańskim pisano w r. 1787, że ma większe podobieństwo rynku małego jak ulicy/"126. Wiek XIX uczynił z niego reprezentacyjne forum publiczne i węzeł komunikacyjny. W 1. 1823-1824 część [placu] przeciwległa kościołowi XX. Dominikanów [...] zupełnie już przeszła do porządku a w roku następnym otwartą została na przedmieście/"127; stało się tak przez założenie ulicy Dominikańskiej w miejscu cmentarza po południowej stronie kościoła Św. Trójcy128. Pierwszy z widoków placu Dominikańskiego (Kat. 1) ukazuje go w czasach staropolskich, drugi (Kat. 2) daje świadectwo szybkich zmian, jakie zaczęły się w czasach Rzeczypospolitej Krakowskiej. Współcześni opisywali je następująco: Kto przez ostatnie lat dwadzieścia, poprzedzające r. 1840 Krakowa nie widział, a dawniejszy stan jego pamięta, temu - gdy teraz go odwiedzi - trudno jest pojąć, jakie w upiększeniu [...] nastąpiły zmiany [...]. Miasto zyskało niezmiernie na uporządkowaniu, gdyż wszystkie domy wyreparowane, kolorową powłoką facjaty powleczone mając, nie rażą więcej oka widokiem owych dawnych pustek, na wpół zwalonych kamienic i niezamieszkałych drugich i trzecich pięter/"129. Odbudowane domy otrzymywały w myśl ustaw Senatu Wolnego Miasta tradycyjne zwieńczenia w formie attyki130. Kres attykom położył pożar r. 1850 (Kat. 3). W czasie odbudowy wprowadzano odmienne już rozwiązania architektoniczne w postaci niskich kondygnacji strychowych i płaskich dachów. Najszybciej zmieniły się kamienice północnej pierzei placu, najdłuższej trwał w dawnej postaci dom Suskiego, oznaczony Lor. 6, położony w narożniku z ul. Grodzką Lor. 24 (Kat. 9,10,12-14); dopiero na początku w. XX ustąpił miejsca okazałej kamienicy (Kat. 15,16), będącej jednym z ważniejszych dzieł architekta Władysława Ekielskiego. Wygląd placu Dominikańskiego ostatecznie ukształtował się tuż przed wybuchem pierwszej wojny światowej, gdy w r. 1912 poprowadzono linię tramwajową (zob. Kat. 55) łączącą Zwierzyniec poprzez ulicę Dominikańską z ul. Starowiślną131.
Ulica Dominikańska reprezentowana jest czterema widokami (Kat. 26-29). Jej wygląd w zasadzie się nie zmienił od czasu wytyczenia w r. 1824, jedynie fasady domów Lor. l i 3 przekształcono po pożarze r. 1850. Rysunek Józefa Brodowskiego ukazuje zabudowania północnej części klasztoru bernardynek przed wytyczeniem ulicy (Kat. 25); to jedyne źródło ikonograficzne dokumentujące pozostałości dawnych dworów szlacheckich, z których klasztor powstał.
Ulica Stolarska ma podobną jak ulica Dominikańska liczbę widoków ogólnych (Kat. 19-24), jest jednak traktem o wiele starszym i dlatego można mówić o dysproporcji w zakresie dokumentowania przekształceń tych ulic. W końcu w. XVIII przy Stolarskiej znajdowały się dwie klauzury panien [reguły dominikańskiej], które są podzielone na dwa domy, jeden nazywa się Wielkim Konwentem, drugi Małym/"132, ich kształtu nie przekazuje żaden widok, najstarszy powstał ponad pół wieku po ich zniesieniu (Kat. 23). Większość widoków pochodzi z w. XX (Kat. 19-22), notuje zatem stan ulicy po wszelkich zmianach. Pewną rekompensatą może być schematyczny rysunek ukazujący pierzeję wschodnią w r. 1637 (Fig. 1); nie ma jednak późniejszych widoków tej pierzei i jej zabudowań, w tym wzniesionych w r. 1861 (Kat. 23) kramów, czyli bazarzyku dominikańskiego, w którym znajduje się kilka sklepików szewskich, handli z płótnem krajowym, śląskim i morawskim, oraz kilku kramarzy/"133.
Kościół Św. Trójcy, związane z nim kaplice oraz dzwonnica i klasztor dominikanów to niemal trzecia część widoków zamieszczonych w niniejszym tomie.
Główny zespól tych widoków został zebrany w najobszerniejszej partii katalogu, poświęconej budowlom dominikańskim (Kat. 30-148), pozostałe znajdują się w częściach związanych z placem Dominikańskim (Kat. 1-17), ulicami Stolarską (Kat. 19, 21, 22), Dominikańską (Kat. 25, 27-29) i Poselską (Kat. 180-182); kościół pojawia się również na panoramach (Kat. 265, 357). Dzwonnica widnieje w kilkunastu widokach, ukazujących ją głównie od południowego zachodu (Kat. 1-3,5-9, 32-34, 38, 39); inne ujęcia są rzadsze (Kat. 17, 40, 41). Widoki dzwonnicy sprzed pożaru r. 1850 są nieliczne (Kat. l, 2, 31, 34); większość ukazuje dzwonnicę zniszczoną kataklizmem.
Najstarszy widok kościoła (Kat. 30) przedstawia go bez kaplicy Zbaraskich, zbudowanej przed r. 1627. To jeden z dwóch widoków siedemnastowiecznych; drugi (Kat. 31) powstał w r. 1688. Obydwa ukazują kościół od południowego zachodu i takie też ujęcie będzie typowe dla przeważającej części przedstawień powstałych niedługo przed pożarem. Tylko dwa widoki ukazują kościół od strony południowo-wschodniej (Kat. 25 i 35), w drugim z nich zaznaczono barokową wieżyczkę na sygnaturkę. Wieżyczka jest też przedmiotem dwóch tylko jej poświęconych widoków (Kat. 36 i 37). Wymienione przedstawienia stanowią cenną dokumentację stanu kościoła przed pożarem, pozwalają do pewnego stopnia oszacować rozmiar zniszczeń, jakie się dokonały w czasie kataklizmu, zwłaszcza jeżeli zestawimy je z widokami powstałymi po pożarze, wykonanymi często z tych samych punktów widokowych.
Widoków kościoła dominikanów wykonanych po r. 1850 jest znacznie więcej niż sprzed tej daty; ruiny inspirowały, a świadomość zniszczeń skłaniała do utrwalania w rysunkach i obrazach tego, co się zachowało. To znamienne dla okresu, gdy rodziło się nowoczesne myślenie konserwatorskie134. Dobrze jest udokumentowana trwająca niemal ćwierć wieku odbudowa świątyni. Pierwsze widoki z r. 1850 ukazują stan tuż po pożarze, z dymiącymi zgliszczami (Kat. 4), przed podjęciem jakichkolwiek prac remontowych, gdy istniał jeszcze szczyt zachodni (Kat. 5,6,39-47), a kościół nie miał dachu (Kat. 5-7,38-50). Istotniejsze zmiany dostrzec można na widokach z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w. XIX, ukazujących kościół po założeniu stałego dachu (1863), budowie wieżyczki na sygnaturkę (Kat. 10-12, 50, 51) i wzniesieniu neogotyckiej kruchty w r. 1875 (Kat. 13, 14, 52, 56). Fasadę przed budową kruchty ukazuje drzeworyt według obrazu Władysława Szernera, opublikowany w r. 1872 (Kat. 117); ujęcie w mocnym skrócie od północy pozwoliło uczytelnić tzw. sztraby, czyli zakończenia warstw cegieł, przygotowane do związania z planowaną kruchtą. Pouczające jest zestawienie dwóch fotografii Ignacego Kriegera (Kat. 12 i 13), wykonanych zapewne z myślą o porównaniu wyglądu fasady kościoła przed i po budowie kruchty.

Książka "Ikonografia Kościoła Dominikanów i ulicy Grodzkiej w Krakowie" - Waldemar Komorowski, Iwona Kęder - oprawa twarda - Wydawnictwo UNIVERSITAS.