Ihumen Sawa Palmowski

Opis książki:

Trudno jest ocenić działalność ihumena bielskiego Sawy Palmowskiego. Kariera życiowa tego zakonnika w tak trudnych warunkach polityczno-religijnych należała do niezwykłych. Sawa Palmowski przybył z terenu Rosji jako osoba mało znana. Mimo, iż w granicach Rzeczypospolitej przebywał od 1789 r., to już w latach następnych wysunął się na czoło duchowieństwa prawosławnego i zajął taką pozycję, która umożliwiała mu współdecydowanie o losach Kościoła prawosławnego. Należy zaznaczyć, że od czasu pierwszego przyjazdu Palmowskiego do Warszawy ihumen bielski zrozumiał zmiany polityczne, które dokonywały się w państwie i pragnął w nich uczestniczyć. Ihumen Sawa widział swe miejsce w tym procesie poprzez udział w reformowaniu statutu prawno-organizacyjnego Kościoła prawosławnego. To wielkie wyzwanie podjął w działalności komisji sejmowej, a następnie w pracach kongregacji pińskiej i Najwyższego Konsystorza Generalnego. Jako prezes tego Konsystorza decydował o najważniejszych kwestiach Cerkwi prawosławnej. Duchowieństwo i wierni, doceniając jego zaangażowanie, postulowało jego wybór na metropolitę niezależnej struktury cerkiewnej.

Szczególne znaczenie miało zaufanie, jakie Palmowski posiadał wśród elit rządzących Rzeczypospolitej. Ihumen utrzymywał bezpośrednie kontakty z królem, a po drugim rozbiorze państwa związał się z kierownictwem powstania kościuszkowskiego. W rozumieniu Sawy Palmowskiego niezależna struktura cerkiewna mogła funkcjonować jedynie w przypadku niezależności państwa. Wierny tym poglądom Palmowski w czasach insurekcji kościuszkowskiej pragnął reaktywować działalność Najwyższego Konsystorza Generalnego. Aby urealnić ten plan, został zastępcą członka Rady Najwyższej Narodowej przy Naczelniku Państwa. Uczestnicząc w pracach Rady Najwyższej Narodowej ihumen Sawa przygotowywał odbudowę struktury cerkiewnej i przywrócenie należnego miejsca Kościołowi prawosławnemu w państwie polskim. Klęska powstania i upadek Rzeczypospolitej oznaczał kres planów Palmowskiego.

Na pewno ihumen Sawa Palmowski nie był marzycielem i głęboko wierzył w sens podejmowanych reform. Jego działalność wynikała z przekonania o słuszności zmian politycznych w państwie i z nimi wiązał nadzieje polepszenia sytuacji Kościoła prawosławnego. Palmowski był nieufny wobec synodalnej polityki Rosji w stosunku do Cerkwi prawosławnej w Rzeczypospolitej. Osobiście odczuł likwidację wielu klasztorów, dokonaną na polecenia administracji carskiej i Świętego Synodu. Ihumen bielski opowiadał się za przywróceniem dawnych praw metropolii kijowskiej, kiedy Cerkiew na soborach prowincjonalnych sama rozwiązywała swoje problemy. Sawa Palmowski krytycznie oceniał politykę władz polskich wobec prawosławnych w poprzednich okresach. Ufał jednakże obozowi reformatorskiemu, który dokonując ogromnej odnowy państwa, jego ustroju, pragnął zapewnić wszystkim obywatelom równe prawa. Wolność wyznania miała być zagwarantowana prawnie, prawosławni mieli odzyskać swój dawny status w państwie.

Zaangażowanie się w wielkie reformy kościoła i państwa musiały wzbudzić reakcję władz rosyjskich. Sawa Palmowski był osobą szczególnie niewygodną nie tylko w życiu cerkiewnym. Zapewne po upadku powstania ihumen Palmowski został zesłany do jednego z klasztorów na terenie Rosji i całkowicie odizolowany. W okresie rządów absolutnych carów i braku państwowości polskiej starano się, aby działalność i poglądy ihumena bielskiego nie były znane.

Kongregacja pińska i działalność Najwyższego Konsystorza Generalnego nie cieszyły się zainteresowaniem historyków polskich i rosyjskich. Ci pierwsi marginalizowali znaczenie unormowania statusu Kościoła prawosławnego dla losów Rzeczypospolitej. Historycy rosyjscy traktowali zaś kongregację pińską jako "chytrą intrygę" zmierzającą do zniszczenia Cerkwi 1. W tym kontekście ihumen Sawa Palmowski został potraktowany jako bezwolne narzędzie w rękach "intrygantów". Członków Najwyższego Konsystorza Generalnego historyk rosyjski nazywa ironicznie "hierarchami" i "świeckimi dostojnikami". Jakkolwiek ocena działalności ihumena Sawy Palmowskiego może być różna, to bez wątpienia nie można negować jego czystych intencji zmierzających do poprawy statusu Kościoła prawosławnego i reaktywowania jego hierarchii. Taka polityka wiązała się z ustanowieniem niezależnej od Świętego Synodu Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego struktury cerkiewnej i powrotem pod kanoniczne podporządkowanie patriarchatowi konstantynopolitańskiemu.

W 210 rocznicę postanowień kongregacji pińskiej warto przypomnieć postać wielkiego duchownego, działacza religijnego i politycznego, reformatora Kościoła i państwa – Sawy Palmowskiego. Przypominając działalność Sawy Palmowskiego oddajemy w ten sposób hołd tym wszystkim, którzy bronili tożsamości religijnej i niezależności organizacyjnej Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej. W ten sposób ihumen Palmowski nawiązywał do polityki wielkich hierarchów Kościoła prawosławnego: Piotra Mohyły, Sylwestra Kossowa, Dionizego Bałabana czy Józefa Nielubowicza Tukalskiego. Postać ihumena bielskiego wskazuje na czynny udział przedstawicieli nielicznej wtedy społeczności prawosławnej w życiu społeczno-politycznym Rzeczypospolitej w ostatnich latach jej istnienia.

Prof. dr hab. Antoni Mironowicz, kierownik Zakładu Historii Kultur Pogranicza w Instytucie Socjologii Uniwersytetu w Białymstoku. Specjalizuje się w problematyce historii Kościoła wschodniego w Europie Środkowo-Wschodniej. Jest autorem licznych publikacji naukowych z tego zakresu. Najważniejsze opublikowane pozycje książkowe Antoniego Mironowicza: Supraśl jako ośrodek kulturalno-religijny w XVI wieku, Leimen 1984; Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI-XVII wieku, Białystok 1991; Nieznany herbarz Michała Szęciłty, Londyn 1992; Bractwo Objawienia Pańskiego w Bielsku, Bielsk Podlaski 1994; Prawosławie i unia zapanowania Jana Kazimierza, Białystok 1996; wyd. II, Białystok 1997; Teodozy Wasilewicz, archimandryta słucki, biskup białoruski, Białystok 1997; Księga cudów przed ikoną Matki Bożej w Starym Korninie dokonanych; Białystok 1997; Metropolita Józef Niehibowicz Tukalski, Białystok 1998; Katalog świątyń i duchowieństwa prawosławnej diecezji białostocko-gdańskiej, Białystok 1998.

Książka "Ihumen Sawa Palmowski" - Antoni Mironowicz - oprawa miękka - Wydawnictwo Białoruskie Towarzystwo Historyczne.