Idea Europy kultur w nauczaniu Jana Pawła II

Opis książki:

Europa jest rzeczywistością geograficzną i kulturową - "jest", a jednocześnie ciągle nią "się staje". Można powiedzieć, że w płaszczyźnie ludzkiej, mimo zróżnicowania ludów i języków, stanowi ona określoną całość. Europejczyk-mieszkaniec Europy był i jest pojęciem jednoznacznym. Na przestrzeni historii były podejmowane liczne próby uczynienia z Europy jedności politycznej, kulturowej, religijnej, gospodarczej, społecznej. Pierwsze próby nadania jednakowego oblicza ówczesnemu światu europejskiemu, cząstkowe i o wąskim zakresie, wychodziły od strony filozofów: Solona, Platona, Arystotelesa i stoików. Dotyczyły one pojęcia wielkiej kultury hellenistycznej przeciwstawianej barbarzyńcom. Centralną rolę w jednoczeniu Europy odegrało jednak Imperium Rzymskie, które przetrwało pięć stuleci - od 27 r. przed Chr. do 476 r. po Chr., a wschodnia część Europy jako jedność aż do 1453 r. Imperium to nie obejmowało jej całości. Pozostało jednak głównym fundamentem Europy, nasyciło bowiem jej kulturę syntezą filozofii greckiej i chrześcijaństwa2. Cztery wieki po upadku zachodniej części Imperium Rzymskiego podjęto kolejną próbę zjednoczenia w epoce Karolingów. Udało się ono częściowo, bo zjednoczona Europa sięgała tylko do Łaby. Europa jednoczona była na podłożu chrześcijaństwa, na jego wartościach, normach i strukturach. Znaczące jednoczenie Europy wystąpiło w okresie wypraw krzyżowych. Opierało się na wartościach chrześcijańskich, przede wszystkim na kulcie miejsc świętych, a także na posiadaniu wspólnego wroga, którym były kraje muzułmańskie. To jednoczenie przyniosło Europie wiele cierpień i skończyło się rozbiciem. Dalsza próba jednoczenia Europy pojawiła się w okresie renesansu. Marcin V (1417-1431), chcąc zapewnić jedność chrześcijańskiej kulturze, głosił jako obowiązujący arystotelizm chrześcijański, wypracowany na uniwersytetach Italii, Francji, Hiszpanii. Wiek XVIII związany był z Rewolucją Francuską, której twórcy usiłowali stworzyć Europę z dominacją francuską, w swej istocie świecką, zwłaszcza antykatolicką. Kolejne rozbicie Europy dokonało się za sprawą rewolucji przemysłowej związanej z walkami o sprawiedliwość społeczną obejmującymi cały kontynent europejski. Następne próby jednoczenia zostały podjęte z inicjatywy romantyków A. Mickiewicza i J. Micheleta głoszących "Europę ludów". W XX wieku powstało także wiele propozycji jednoczenia Europy podzielonej przez systemy polityczne. Ostatnia próba rozpoczęta w 1950 r. przez J. Monneta, R. Schumana, A. de Gasperiego i K. Adenauera, W. Churchilla i P. H. Spaaka. Ich zasługą jest to, że nie pogodzili się z rozbiciem Europy, a jednocześnie wiedzieli, że jednoczenie Europy winno być oparte o chrześcijańską wizję człowieka i chrześcijańską kulturę. Projekt ten zakładał jednoczenie Europy w imię pojednania międzynarodowego oraz respektowania praw człowieka. Do tych idei wielokrotnie nawiązuje Jan Paweł II. Ma on na myśli jedność całego kontynentu, a nie tylko wizję jedności Europy Zachodniej, którą w ten sposób widzieli i tworzyli projektodawcy jedności. Obecne próby tworzenia jedności Europy odzywają się ze szczególną siłą, niosąc także napięcia. Z jednej strony istnieje potrzeba jedności międzyludzkiej i pomiędzy narodami. Z drugiej strony rodzą się tendencje do samookreślenia ludów i narodów. Mniejszości narodowe i etniczne wołają o prawo do tożsamości, tradycji, języka, kultury. Nie wystarczy i nie wolno podsumować tych tendencji jako narastających nacjonalizmów, gdyż prawo narodów do tożsamości jest pra wem do istnienia. Powstaje szereg pytań. Wśród nich najważniejsze: Dlaczego kolejna próba jedności, choć wydaje się bardzo ważną i uzasadnioną, budzi szereg pytań, niepokojów, kontrowersji Doświadczenie pokazuje, że integracja europejska, choć istnieje wiele prób ponawianych w historii, jest jednocześnie bardzo wieloznaczna i nigdy nie występowała bez kontekstu ostrych podziałów i konfliktów. W najnow- szej historii doświadczenia "integracyjne" były szczególnie bolesne w Europie Środkowo-Wschodniej, bo prowadziły do uzależnienia, a nawet zniewolenia ludzi i narodów przez politykę imperium sowieckiego. Historia i współczesność pokazuje, że zjednoczenie polityczno-ekonomiczne nie wystarcza. Przykładem mogą być Anglia, Szkocja i Północna Irlandia, a także Niemcy, w których nadal istnieje podział, mimo zjednoczenia. Podział ten nie jest nazwany, ale odczuwany. Poszukiwanie pryncypiów jedności jest czynnikiem decydującym o skuteczności procesu jednoczenia Europy. Koncepcja "jedności i wolności rynku", nawet w powiązaniu z zasadami jedności techniki i synchronizacji odkryć naukowych, nie wydaje się kryterium najważniejszym i rozstrzygającym. Jak pokazuje doświadczenie, może ona budować dobro i rozwój człowieka, ale też może być jego zagrożeniem. Aby jedność mogła być trwała i błogosławiona, konieczne jest poszukiwanie punktu wspólnego i zarazem najważniejszego. Jest nim świat osoby ludzkiej. Na jedność Europy należy spojrzeć poprzez osobę ludzką. Świat osoby ludzkiej niesie ze sobą nie tylko pojęcie ekonomii i polityki, ale ponad wszystko pojęcie kultury, która jest związana z duchową rzeczywistością osoby. Jeżeli kryterium dobra wspólnego, bo w imię jego ma być jednoczenie, będzie osoba ludzka, to na Europę należy spojrzeć jako na rzeczywistość poprzez dzieje ludzi, ich historię, tradycję. Z historii jednoczenia Europy dość jasno wynika, że kultura chrześcijańska była i jest dotąd najbardziej trwałym spoiwem Europy. Próby jednoczenia w oparciu o kulturę są prawdziwym dobrem ludzi i narodów. Chodzi też o to, aby nie bazować na ideologiach i nie tworzyć nowych ideologii jednoczeniowych. Jak zatem spojrzeć na problem, aby zdobyć właściwe odniesienie Najbardziej istotnym odniesieniem w tej kwestii wydaje się być nauczanie Jana Pawła II. Dla prawdziwego dobra ludzi i narodów proces jednoczenia kontynentu winien mieć odniesienie etyczne i aksjologiczne, a zarazem uniwersalne dla wyznaczenia zasad jedności. Te uniwersalne pryncypia to wizja człowieka w świetle planu Bożego. Próby jednoczenia Europy i świata domagają się właśnie pogłębionych analiz w kontekście teologii, czyli Bożego planu wobec świata, a także w kontekście etyki jako normatywnego zadania człowieka wobec "czynienia ziemi sobie poddanej" (Rdz 1,28). Jan Paweł II ma głębokie przekonanie o szczególnym posłannictwie kontynentu europejskiego. Jego źródło tkwi w fakcie, że w Europie ma początek Kościół Chrystusowy i stąd rozpoczęło się dzieło niesienia światu Ewangelii. Historia kształtowania się narodów europejskich rozwinęła się równolegle z ich ewangelizacją, do tego stopnia, że jej granice pokrywają się z zasięgiem przenikania Ewangelii. Papież przypomina tę sprawę, bo widzi w niej drogowskaz dla jedności Europy. Europa jako całość geograficzna stała się owocem współistnienia dwóch cywilizacji i dwóch tradycji chrześcijańskich. Są one różne, choć jednocześnie "głęboko komplementarne". Przeświadczenie, że Europa mimo swoich istotnych różnic i głębokich podziałów jest jedna, stanowi wyjściową tezę nauczania Jana Pawła II. Jedność ta oparta jest na wspólnej cywilizacji chrześcijańskiej i tradycji kulturowej zakorzenionej w dziele ewangelizacyjnym Europy. Spojrzenie na problem Europy kultur poprzez pryzmat nauczania Jana Pawła II wydaje się więc szczególnie ważne. Jest to widzenie bliskie zwłaszcza twórcom Europy, którymi byli święci Piotr, Paweł, Benedykt, Bonifacy, Cyryl, Metody; ludzie nauki, kultury, także męczennicy, którzy za wiarę w Chrystusa oddali życie. W ten sposób stali się trwałym fundamentem chrześcijańskiej Europy. Jan Paweł II przywołuje także współczesne próby jednoczenia Europy, odnosi się do nich z szacunkiem, choć w wielu kwestiach ocenia je krytycznie. Wypowiedzi papieskie posiadają wyjątkową doniosłość i znaczenie. Sąprzyjmowane w życiu publicznym i politycznym Europy często z aprobatą, ale też budzą krytykę. Część opiniotwórczych środowisk zachodnich zarzuca Janowi Pawłowi II, że usiłuje nawiązać do ambitnych planów Karola Wielkiego bądź do imperialnej wizji nowej Respublica Christiana, inni, że praktykuje mesjanizm słowiański. Dla ogromnej większości chrześcijan, zwłaszcza katolików, pozostają one nie tylko zwykłym kerygmatem, ale zobowiązaniem o szczególnym znaczeniu. Domagają się więc pozycji także w publikacjach naukowych. Istnieją różne opracowania dotyczące papieskiej nauki o dziedzictwie europejskim. Są to na ogół liczne publikacje, mające odniesienie do różnych zagadnień związanych z kulturą. Do najważniejszych całościowych opracowań w tym zakresie należą publikacje: Cz. Bartnika Fenomen Europy i J. Życińskiego Europejska wspólnota ducha. Jednak brak jest opracowania całościowego tej wykładni z pozycji kultury chrześcijańskiej. Stąd, jak się wydaje, istnieje potrzeba całościowego spojrzenia na to zagadnienie. Niniejsza praca ma za przedmiot przyjrzenie się zagadnieniu Europy kultur z pozycji teologii moralnej w świetle nauczania Jana Pawła II. Chodzi o to, jakie idee przewodnie dotyczące Europy kultur są obecne w przekazie Jana Pawła II i jakie z tego tytułu przesłanie Papież kieruje do narodów Europy. Niniejsza praca jest spotkaniem z całą dotychczasową myślą Papieża zawartą w jego publicznych wypowiedziach obejmujących okres jego pontyfikatu od roku 1978 do czerwca roku 2002. Bardzo cennym źródłem badawczym są encykliki, zwłaszcza: Redemptor hominis - określająca podstawy chrześcijańskiej antropologii, Veritatis splendor poświęcona tematyce teologiczno-moralnej, Fides et ratio - przedstawiająca relacje pomiędzy wiarą, nauką i kulturą, encykliki społeczne Sollicitudo reisocialis i Centesimus annus, także adhortacje i listy apostolskie. Istotnym źródłem są wypowiedzi podczas różnych ważnych spotkań z przedstawicielami świata polityki, nauki, kultury. Do źródeł koniecznych zaliczyć należy wypowiedzi podczas papieskich pielgrzymek, kierowane do przedstawicieli różnych środowisk. Wiele materiału źródłowego stanowią katechezy o kulturze kierowane do rodaków, a także katechezy i wypowiedzi podczas audiencji ogólnych w Watykanie, zamieszczone w L0sservatore Romano. Koncepcji myślowej Jana Pawła II nie można oderwać od tego, co jest treścią rozważań K. Wojtyły, stąd w pracy znajdują się odwołania do jego wcześniejszych publikacji, zwłaszcza dzieł fundamentalnych: Miłość i odpowiedzialność. Osoba i czyn, U podstaw odnowy. Lecz nie tylko. Chcąc przybliżyć istotną i pełną wizję kultury w przekazie Jana Pawła II, należało także sięgnąć do jego najbardziej osobistych przeżyć związanych z kulturą, to jest do jego dramatów i poezji. Jest on przecież także jednym z twórców tej części kultury, która należy do dziedziny poezji i literatury. Idea Europy kultur zawarta w nauczaniu pasterskim Jana Pawła II ma charakter inderdyscyplinarnej syntezy. Tworzą ją dane pochodzące z teologii, filozofii i poezji. Ich wydobyciu i szczegółowemu zbadaniu będzie służyła metoda analityczno-porównawcza zastosowana w niniejszej pracy. Dzięki analizie źródeł, z których korzystał Jan Paweł II, będzie możliwe ustalenie składowych tej koncepcji. Natomiast badania porównawcze będą miały na celu ustalenie powiązań pomiędzy elementami idei Europy kultur, zestawienie jej z pokrewnymi koncepcjami jedności kulturowej Europy. Celem tego zestawienia jest wykazanie oryginalności myśli Jana Pawła II i jego twórczego podejścia do problemu dialogu kultur. Samo pojęcie "Europa kultur" sugeruje, że mieści się w nim pluralizm, dialog i synteza kultur. Zbadanie, jak Jan Paweł II rozumie wielość kultur a zarazem jedność kultury europejskiej będzie celem niniejszej pracy. Metoda pracy pozostaje na styku i przecięciu ujęć filozoficznych z ujęciami inspirowanymi Objawieniem. Z uwagi na wielozakresową problematykę nie da się wykluczyć niekiedy języka analogii, metafory, porównań. Omawiane zagadnienia, z istoty rzeczy, muszą podejmować problemy życia, zarówno w kontekście historycznym, jak i współczesnym. Praca składa się z pięciu rozdziałów, które są próbą ukazania wszystkich aspektów kultury w świetle nauczania Jana Pawła II. Rozdział pierwszy jest wprowadzeniem w istotę zagadnień związanych z podjętym tematem. Ukazuje problematykę człowieka i kultury w jej zasadniczych aspektach. Została podjęta próba ukazania kultury w aspektach: antropologicznym, etycznym i społecznym. Antropologiczny charakter kultury wskazuje na jej wymiar aksjologiczny i społeczny. Jan Paweł II, mówiąc o kulturze, pokazuje ją przede wszystkim jako system wartości, które potwierdzają i rozwijają człowieka i ludzką społeczność. Jest to aksjologiczny wymiar kultury: "Kultury czerpią pokarm z przekazywania wartości, zaś ich żywotność i przetrwanie zależy od ich zdolności otwarcia na przyjęcie nowych elementów". Mówiąc o wartościach w kulturze Jan Paweł II wskazuje na chrześcijański system wartości jako uniwersalny fundament dla kultury. Społeczny wymiar kultury związany jest z rodziną, narodem, ojczyzną. Rodzina, jako społeczność najważniejsza w dziejach człowieka, jest fundamentem i środowiskiem kultury człowieka. Rodzina uczy człowieczeństwa i "uczłowiecza człowieka", a więc uczy tej prawdy i podstawy, od której zaczyna się kultura. Zbiorowość społeczna staje się narodem dzięki kulturze. Ona kształtuje to, co nazywamy świadomością narodową. To właśnie kultura zapewnia trwanie i przetrwanie narodu. Kultura stanowi dziedzictwo i zadanie zarówno w wymiarze poszczególnych narodów, jak i całej Europy. "Europa jest pierwszym kontynentem, który z całym swym różnorodnym dziedzictwem poddał się wierze chrześcijańskiej i tym sposobem stworzył warunki dla jedności oraz rozwoju kultury, ukształtowanej przez wiarę Kościoła". Jan Paweł II ukazuje europejskie dziedzictwo duchowe, intelektualne, kulturowe i materialne. Dziedzictwo jest darem i zadaniem pokoleń. Jan Paweł II uważa, że dziedzictwo to należy uczynić żywym świadectwem współczesności i czynnikiem uczestniczącym w tworzeniu przyszłości, a także podstawą wychowania człowieka. Europa przeżywa dziś kryzys kulturowy przede wszystkim w dziedzinach: usiłowania zdyskredytowania wiary i próby eliminacji Kościoła katolickiego z życia publicznego, czynienia człowieka wartością absolutną w miejsce Boga, odejścia od zasad etycznych, żądzy władzy i pragnienia zysku powodujące nierówności i niesprawiedliwości. Mimo to Jan Paweł II stwierdza: "Przyszłość człowieka zależy od kultury". Zależy od tego, czy kultura europejska przyjmie ponownie właściwe odniesienie do wartości. Rozdział drugi ukazuje naród wobec kultury. Należy przyjrzeć się relacji między kulturą a narodem, gdyż jest ona spoiwem narodu. Jest wspólnotą wartości, wzorców, zachowań, tradycji, historii, obyczajów, niepowtarzalnej symboliki. Język stanowi podstawę wspólnoty kulturowej jako źródło komunikacji. Jednak najważniejszym "tworzywem" wspólnoty kulturowej narodów są ludzie tworzący naród i jego kulturę. Tożsamość Europy w odniesieniu do kultury ukazuje, że Europa jako całość jest owocem współistnienia dwóch cywilizacji i dwóch tradycji chrześcijańskich: zachodniej i wschodniej18. W przemówieniu do Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku 5.10.1995 r. Jan Paweł II domaga się poszanowania dla poszczególnych narodów, czy to narodów samodzielnych, czy włączonych do różnych krajów o innej kulturze. Papież postulował i prosił, aby wzięto pod uwagę to, iż "nie ma jeszcze dotychczas żadnego porozumienia międzynarodowego, analogicznego do Deklaracji Praw Człowieka, które by mówiło o prawie narodów w ich całości". Artykuł l i 2 Karty mówi wprawdzie o "równości praw narodów", ale dla Papieża wydaje się to zbyt mało. Jan Paweł II wzywa ONZ do opracowania dokumentu o prawach narodu. Nie jest to zabieg polityczny, ale dotyczy kultur narodowych i praw człowieka związanych z daną kulturą. Jan Paweł II, mówiąc o Europie Zachodniej, używa niekiedy pojęcia Łacińska, o Środkowo-Wschodniej - Słowiańska. Stwierdza, że Europa powinna "oddychać dwoma płucami tradycji wschodniej i zachodniej" i czerpać ze "źródeł duchowości bizantyjskiej i łacińskiej". Podejmując temat dotyczący historycznych prób scalania Europy, Papież odwołuje się zwłaszcza do prób uczynienia Europy jednością opartą na chrześcijańskiej wizji człowieka i narodu. Nawiązuje przede wszystkim do idei z 1950 r., uobecnionej jako Traktat Paryski w 1951 r.. Rozdział trzeci przedstawia zagadnienie ojczyzny i państwa wobec kultury. Chodzi także o relacje pomiędzy narodem, ojczyzną i państwem. Stawia problem, czy Europa może być ojczyzną ojczyzn Naród i ojczyznę wiąże przede wszystkim człowiek-twórca i cel kultury, ale też czasoprzestrzeń i język. Patriotyzm, który jest przejawem kultury, dla Jana Pawła II rodzi się z miłości do "małej ojczyzny"-ziemi dzieciństwa i młodości. Umiłowanie ojczyzny stanowi jeden z zasadniczych elementów osobowości Jana Pawła II. Widzenie ojczyzny jako matki nie jest dla Papieża metaforą, ale doświadczeniem. Jako źródło ludzkiego bytu uczestniczy ona w wielkości i powadze Boga. Stąd obowiązek czci jawi się jako bezwarunkowy imperatyw. Miłość do ojczyzny otwiera Jana Pawła II na uniwersum, na solidarność wobec ludów i narodów. "Myślę, że to Ojczyzna, jej dzieje, dzieje Kościoła, dzieje narodu w jakiś wyjątkowy sposób przygotowały mnie do tego, ażeby być solidarnym z różnymi narodami świata". Nauczanie Jana Pawła II ukazuje ojczyznę i naród w aspekcie uniwersalnym, w rodzinie innych narodów, w rodzinie ludzkiej, co zabezpiecza człowieka przed kosmopolityzmem, ale i anonimowością. Przedstawia relacje państwa wobec dobra wspólnego, którego podstawą winna być kultura, a także ojczyznę i państwo w służbie kultury. Analiza pozwala zobaczyć, że ojczyzna jest dla człowieka przekazicielką doświadczeń pokoleń uczestniczących w tworzeniu kultury, jako dziedzictwa narodowego. Rola państwa natomiast polega na zabezpieczeniu członkom narodu w odpowiednich granicach poparcia, aby mogli rozwijać własne inicjatywy twórcze czy też po prostu żyć pełnią swojej narodowej kultury, zarówno w życiu prywatnym, jak i zbiorowym. Istotną rolę odgrywa tutaj chrześcijańska zasada pomocniczości. Rozdział czwarty traktuje o kulturze europejskiej, jej fundamentach i jej ideałach społeczno-kulturowych. Ukazuje kulturę europejską jako dziedzictwo i zadanie. Podstawową prawdą o człowieku jest to, że człowiek jest istotą społeczną i wolną w życiu społecznym. Te prawdy wyznaczają zasady życia społecznego i ludzkiej kultury. Kultura ma wymiar indywidualny, ale także, przede wszystkim, społeczny. Społeczny charakter kultury jest konsekwencją tego, że wszystkie podstawowe elementy kultury materialnej i duchowej maj ą wymiar ponadindywi dualny. Są to: język, tradycja, etos, religia, sztuka, literatura, praca. Aby kultura mogła być rozwijana niezbędne jest zapewnienie człowiekowi prawa do wolności. To prawo jest podstawą życia społecznego, a więc także podstawą kultury. Dotyczy to tak samo człowieka, jak i narodu, a także wspólnoty narodów -jako społeczności międzynarodowych. Obie te płaszczyzny, zewnętrzna i wewnętrzna, są spójne i współzależne. Papież widzi wolność jako trudny dar, który implikuje bytowanie pomiędzy dobrem a złem i jest stałym wyborem. Jednak bez odniesienia do prawdy wybory stają się zaczynem różnorodnych niewoli człowieka, narodu i społeczności międzynarodowych. "Nie może być zdrowego społeczeństwa, jeśli w nim sprawa wolności, wolności osobowej, wolności wspólnotowej, wolności narodowej, nie jest rozwiązana do końca, uczciwie, z pełnym poczuciem odpowiedzialności". Warunkiem właściwych relacji społecznych jest sprawiedliwość zarówno wobec osoby ludzkiej, jak i wobec ludów i narodów. Ze względu na społeczny charakter osoby, sprawiedliwość ma zawsze wymiar społeczny. Praktykowanie sprawiedliwości w życiu społecznym domaga się równego traktowania wszystkich członków danej społeczności. Nauczanie Jana Pawła II jest nierozerwalnie związane z problemem sprawiedliwości w relacjach społecznych, co ma zasadniczy związek z kulturą, również europejską. Zasadą tworzenia więzi społecznych jest solidarność. Stanowi ona także ich kryterium. "Postawa solidarności jest naturalną konsekwencją faktu, że człowiek bytuje i działa wspólnie z innymi". Jan Paweł II ukazuje teologiczne przesłanki zasady solidarności, przede wszystkim w encyklice Sollicitudo rei socialis. Solidarność należy do tych zasad społecznych, które są tworzywem etosu kultury zarówno w społecznościach narodowych, jak i międzynarodowych. Jest formą uczestnictwa we wspólnocie opartą na zasadach dialogu. Europejski ideał kulturowo-społeczny w nauczaniu Jana Pawła II ukazuje religię jako podstawę kultury duchowej Europejczyka. Afirmacja osoby ludzkiej jako żyjącej w perspektywie Boga i transcendencji jest realizacją osobowego modelu kultury. Na tej afirmacji buduje się całą kulturę ludzką, a przede wszystkim moralność. W perspektywie osobowej moralność jawi się jako najważniejsza dziedzina kultury, bo najbliżej związana z człowiekiem i warunkująca rozwój osobowy i właściwe układy międzyludzkie29. Z wiarą w osobowego Boga nierozerwalnie łączy się szacunek dla osoby ludzkiej będący podstawą ludzkiej kultury. Można powiedzieć, że nie tylko szacunek dla każdego człowieka, ale afirmacja osoby dla niej samej jest obecna w każdym przepowiadaniu Jana Pawła II. Według niego osobowa godność człowieka jest instancją, w świetle której należy osądzić wszelkie kultury. Ideał europejski to także poszanowanie dla prawa. Ono stanowi wyraz ładu społecznego i kulturowego, a także prawidłowe funkcjonowanie demokracji politycznej. Najistotniejsza idea prawa europejskiego znajduje swe odzwierciedlenie w zagwarantowaniu każdemu poszanowania jego ludzkiej godności. Poszanowanie prawa to szacunek dla niezbywalnych praw osoby ludzkiej mających swe źródło w prawie naturalnym. W oparciu o system prawny można mówić o europejskim ideale demokracji. Większość istniejących dziś na świecie instytucji demokratycznych ma rodowód europejski, mimo posiadania własnych nieraz cennych tradycji. Aby kultura mogła prawidłowo funkcjonować, Jan Paweł II widzi konieczność autonomii nauki i kultury. Nauka nadała Europie kształt w jej dziejowej istocie, to właśnie w Europie uzyskała wymiar autonomiczny. O "słusznej autonomii rzeczy ziemskich" mówi Sobór Watykański II. Nauka ma wymiar aksjologiczny i etyczny. Poznanie bowiem jest odniesieniem do prawdy i dobra. Prawda i dobro wyznaczają autonomię nauki i kultury. Jan Paweł II postuluje stały dialog między wiarą i nauką. Stwierdza jednak: "Kościół nie proponuje nauce, by stała się religią, ani religii, by stała się nauką". Rozdział piąty ukazuje kulturotwórczą rolę chrześcijaństwa w budowaniu Europy. Kultura i religia są współzależne, wzajemnie się warunkują, ale nie utożsamiają. Prawda o człowieku, jaką wnosi religia, a szczególnie chrześcijaństwo, jest niezmiernie ważna dla kultury. O ile nauka stawia człowieka w sieci relacji rzeczowych, religia wprowadza relacje i perspektywę osobowąjako istotną i podstawową. Jest to "fundamentalny związek Ewangelii, czyli orędzia Chrystusa i Kościoła, z człowiekiem w samym jego człowieczeństwie. Ten bowiem związek jest kulturotwórczy od samych podstaw". Jan Paweł II wskazuje także na szczególną rolę Kościoła katolickiego w tworzeniu kultury europejskiej. Religia chrześcijańska jest przede wszystkim źródłem personalistycznego modelu kultury. Wnosi prymat wartości moralnych, które są wartościami osoby ludzkiej. Prymat wartości moralnych nie pomniejsza wartości nauki i sztuki, ale wskazuje, że zasadniczym celem kultury jest rozwój człowieka. Chrześcijański wymiar kultury związany jest przede wszystkim z Europą. "Na pewno nie będzie przesadą twierdzić, że cała Europa - od Atlantyku po Ural - szczególną gęstością faktów potwierdza ów związek między kulturą a chrześcijaństwem w dziejach poszczególnych narodów i wspólnot". Kultura chrześcijańska jest historyczną syntezą religijnej kultury biblijnej oraz kultury antycznej Grecji i Rzymu. Papież, eksponując kulturę chrześcijańską i wkład Kościoła katolickiego w dzieje kultury europejskiej, nie pomniejsza wartości innych kultur, które wypływają z innych źródeł inspiracji religijnej i humanistyczno-etycznej. Z głębokim szacunkiem mówi o wszystkich kulturach. Jednak jego osobowe posłannictwo i przeświadczenie o chrześcijańskich wartościach kultury stają się argumentem, dla którego ukazuje zasadnicze związki pomiędzy kulturą a chrześcijaństwem. Zadania religii wobec kultury Jan Paweł II widzi w ewangelizacji kultur, inkulturacji Ewangelii i misji świętych, którzy pokazują drogi do pełnej realizacji Jedności kultury europejskiej, a przede wszystkim w ukazaniu Chrystusa jako fundamentu ludzkiej kultury. Według nauczania Soboru Watykańskiego II tajemnica człowieka i tajemnica świata stworzonego ma swoje uzasadnienie w Chrystusie. Jan Paweł II podejmuje to nauczanie w całym swoim przekazie. Jeżeli przez Chrystusa należy widzieć człowieka i świat stworzony, to także kulturę, istotny wyróżnik człowieka i jego sposób "objawienia" siebie w świecie, należy zobaczyć przez Chrystusa.

Książka "Idea Europy kultur w nauczaniu Jana Pawła II" - Krystyna Czuba - oprawa miękka - Wydawnictwo Soli Deo.