Holokaust a teodycea

Opis książki:

Zbiór artykułów Holokaust a teodycea ukazuje się w roku rocznicowym, związanym z losem i historią Żydów w Polsce i na świecie: rok 2008 to 40. rocznica wydarzeń marcowych, prześladowań przez komunistyczne władze PRL tysięcy Polaków żydowskiego pochodzenia i ich masowego eksodusu z Polski, to również 65. rocznica powstania w getcie warszawskim i w końcu 60. rocznica powstania Państwa Izrael. Książka skłania do ponownej, pogłębionej refleksji nad problematyką żydowską, do dyskusji nad tematem Zagłady, traktując ją zarazem w sposób bardzo uniwersalny. Odniesienie do teodycei skłoniło autorów do rozważań nad aksjologicznym ujęciem historii. Oprócz bezpośrednich nawiązań do Holokaustu rozważane są też szersze problemy: filozoficznych i teologicznych stanowisk wobec faktu istnienia zła, historii i mechanizmów pogromów i czystek różnych grup etnicznych czy też socjologicznego spojrzenia na kategorię obcego w społeczeństwie.

Praca składa się z trzech części. Pierwsza, zatytułowana "Ontologia Holokaustu”, nadaje szeroki kontekst filozoficzny i etyczny dalszym rozważaniom. Zostaje tutaj postawiona kwestia natury sporów historycznych o Holocaust, jako punkt odniesienia do dalszej dyskusji. Część tę otwiera Jana Woleńskiego systematyzujący dotychczasowe rozważania wokół Holokaustu i ukazujący, w jaki sposób stanowi on horyzont orientujący indywidualne potoczne doświadczenia ludzkie, także wiedzę i pamięć. W kolejnym tekście pojawiają się nie mniej istotne szerokie pytania między innymi o moralne prawo do filozofowania na temat Zagłady, o próby ulokowania Holokaustu wśród problemów współczesnej humanistyki (W. Czajkowski). W dalszej części znajdujemy tekst Stanisława Obirka poszukujący wyjaśnienia bądź uzasadnienia tego, jak możliwa była Zagłada Żydów w sercu chrześcijańskiej Europy, pytań o antysemityzm i odpowiedzialność zań w kręgu teologii chrześcijańskiej. Interesującą refleksję nad kondycją człowieka po doświadczeniu totalnego zła przedstawia artykuł Grażyny Osiki. Autorka prezentuje zastane w literaturze ujęcia możliwości Zagłady zarówno ze strony ofiar, jak i oprawców, podejmując kwestię tego, jak możliwe było dokonanie tej zbrodni przez Człowieka. Kolejne dwa teksty dotyczą problemu współcierpienia Boga. W tekście Jerzego Szymika ukazany zostaje wielki spór współczesnej teologii: Bóg jako współcierpiący i solidarny z człowiekiem czy Bóg wszechmocny? Zbigniew Orbik zarysowuje zaś w sposób wyraźny podstawowe problemy teodycei w myśli św. Augustyna i jego filozoficzne rozważania nad cierpieniem, włączając je w nurt refleksji nad naturą człowieka, jej niedoskonałością, celem istnienia. W dalszych artykułach tej części znajdują się także treści, których celem było przedstawienie refleksji i działalności Jana Pawła II o Holokauście (Tomasz Kosiek), wskazanie na wątki obecne w tradycji niemieckiej filozofii przyrody jako przesłanki kształtowania się ruchu narodowo-socjalistycznego i w dalszej konsekwencji nacjonalizmu (Ewa i Wit Jaworscy). Kolejny tekst, Piotra Weisera, stanowi próbę odpowiedzi na pytanie o początki niechęci chrześcijan wobec Żydów. Ostatni tekst Zofii Zielińskiej wprowadza pojęcie cimcun u Hansa Jonasa jako kategorii analizy Holocaustu.

W drugiej części pracy, zatytułowanej "Zagłada w świadomości społecznej”, autorzy starali się uporać z problemem funkcjonowania Zagłady w świadomości społecznej/ potocznej. Otwierający ten rozdział tekst Janusza Tazbira to mistrzowski opis Holokaustu na tle podobnych wydarzeń historycznych, co jest oczywiście świadomym zabiegiem, podkreślającym niezwykłość Szoa. "Intelektualne korzenie holocaustu” Tazbira stanowią także wspaniały wstęp do zadania sobie niezmiernie ważnych i aktualnych pytań przez resztę autorów. Poruszane przez nich problemy dotyczą między innymi czystek etnicznych w ogólności (Jarosław Mikołajec), czy funkcjonowania pojęcia obcego jako kategorii ekskluzji społecznej (Magdalena Piłat). Znajdziemy tam także teksty traktujące o antysemityzmie (Adam Bartoszek, Aleksandra Synowiec, Piotr Weryński, Dorota Dolińska, Marek Kucia, Marek Zagajewski). Bardzo ciekawy i ważny jest artykuł Janusza Roszkowskiego, który jako jedyny w tomie ukazuje nie Żydów prowadzonych na rzeź, ale Żydów walczących, czy nawet Żydów – zwycięzców.

W ostatniej części autorzy skupili się na analizie Zagłady z perspektywy literatury, czy może sztuki w ogólności. "Oblicza pamięci” to przywołanie wspomnień czasów grozy, analiza prób wyrażania tego, co niewyrażalne, nie dające się zamknąć w sztywnym akademickim dyskursie. Mordechaj Gebirtig, wielki żydowski i jakże krakowski poeta, przypomniany przez krakowskich akademików (Julia Makosz, Przemysław Piekarski), był genialnym i wywołującym trwogę głosem unicestwianego świata. Ważny jest tekst Cezarego Kościelniaka, który przybliża obrazy Holokaustu w polskich sztukach wizualnych. Prace Zbigniewa Libery i Artura Żmijewskiego, często kontrowersyjne, na co zwraca uwagę autor, są najważniejszymi próbami przedstawienia problematyki Zagłady. Artykuł Karoliny Rąb to wnikliwa analiza tragicznej biografii Jeana Améry’ego. Michał Sobelman podejmuje udaną próbę analizy sposobu myślenia o Szoa i roli, jaką pamięć o Zagładzie odgrywa w Erec Israel.

(z recenzji prof. dr. hab. Wojciecha Sitka)

Książka "Holokaust a teodycea" - Jerzy Diatłowicki, Karolina Rąb, Iwona Sobieraj (red.) - oprawa miękka - Wydawnictwo Homini. Książka posiada 408 stron i została wydana w 2008 r.