Hermeneia czyli objaśnienie sztuki malarskiej

Do Bożej Rodzicielki zawsze Dziewicy Maryi

Wszystkim uczniom przysposabiającym się do malarstwa, jak również wszystkim pozostałym miłośnikom wiedzy i przyszłym czytelnikom tej księgi – pozdrowienie w Panu

Pouczenie i przyszkolenie wstępne tego, kto chce się nauczyć sztuki malarskiej


Część pierwsza
Technologia

Jak sporządzać kopie
Jak przygotować węgiel do szkicowania
O sporządzaniu pędzli
O sporządzaniu kleju
Jak prażyć i gasić gips
Jak gipsem gruntować ikonę
Jak robić aureole na ikonach
Jak gipsować nieposkładany templon
Jak gipsować złożony templon
O sporządzaniu czerwonej pasty
Inny rodzaj pasty
[Jeszcze] inny rodzaj pasty
Jak złocić ikony
Jak złocić templon nieposkładany
Jak złocić templon poskładany
O sporządzaniu gruntu pod partie cielesne (według Panselinosa)
O wyciąganiu linii brwi i malowaniu innych partii cielesnych na ikonach (według tegoż samego)
Według tegoż samego: jak malować partie cielesne
Według tegoż samego: jeszcze o malowaniu ciała
O sporządzaniu „zmiękczenia”
O malowaniu partii cielesnych
O miejscach czerwonych
O włosach i brodach
Jak szatom nadawać blask
Jak używać macicy perłowej
Jak zaprawić jajkiem płótno, żeby nie popękało
O kleju czosnkowym, czyli o stosowaniu soku z czosnku do malowania aureol
Jak zagęszczać olej
Jak sporządzać żywicę
Jak sporządzać werniks olejny
Inny rodzaj werniksu – sandałowy
O werniksie naftowym
O żółtym werniksie
O schnącym w cieniu werniksie na rakii
Jak zmywać stare ikony
Jak sporządzać farby połyskliwe
Jak rozpuszczać złoto
Jak malować złote litery
Jak malować złotem nagłówki i inicjały
Jak kłaść złoto na papier
Jak z krimizi sporządzać wykwintną lakę
Jak robić grynszpan
Jak sporządzać cynober
Jak sporządzać plakunti, tzn. biel ołowianą
Jak z tzimarismata sporządzać lazur
Drugi sposób sporządzania lazuru
O sporządzaniu atramentu
Jak sporządzać cynober do pisania na papierze
Jak pracują Moskowici
Jak pracują Kreteńczycy
Objaśnienie proporcji ciała ludzkiego
Jak sporządzać farby do malowania ciała i jak malować olejno na płótnie
Objaśnienie co do malowania na ścianie, czyli o tym, jak przedstawiać na ścianie święte sceny i jak sporządzać odpowiednie do tego pędzle
Jak filtrować wapno
Jak sporządzać wapno z otrębami
Jak sporządzać wapno z pakułami
Jak tynkować mur
Jak szkicować i malować na ścianie
Jak sporządzać biel na ściany
O sporządzaniu podmalówki na ściany
O rysowaniu brwi i wszelkich innych części ciała, malowanych farbami
Jak sporządzać naścienne farby i ich „zmiękczenia” do partii cielesnych
Jak malować na ścianie partie cielesne
Jak kłaść kolor czerwony
Jak na ścianach malować lazurem jaśniejsze partie
Jakie farby nadają się do malowania ściennego, a jakie nie
Jak robić na ścianie wypukłe aureole
Jak na ścianie kłaść lazur
Jak sporządzać fiksatyw do złocenia
Jak nakładać pozłotę na ściany, na aureole i w ogóle gdzie chcesz
Jak restaurować starą i zniszczoną ikonę
Dokładne informacje o pisaniu złotem

Część druga
Jak przedstawiać cuda Starego Testamentu

O dziewięciu chórach
Upadek Lucyfera
Stworzenie Adama
Adam nadający nazwy zwierzętom
Stworzenie Ewy
Występek Adama i Ewy
Wygnanie Adama i Ewy [z Raju]
Żałość Adama i Ewy
Adam obrabiający rolę Narodziny Kaina
Narodziny Abla
Kain uprawiający ziemię
Abel pasący trzody
Ofiara Kaina i Abla
Kain zabijający Abla
Adam i Ewa opłakujący Abla
Bóg każe Noemu budować arkę
Noe buduje arkę
Potop
Ofiara Noego
Noe sadzący winnicę
Noe upojony winem, prawie się obnaża
Budowa Wieży [Babel]
Abraham otrzymuje od Boga polecenie, by wyszedł ze swego kraju
Abraham przybywający do Egiptu
Faraon, odbierający Abrahamowi żonę Sarę, zganiony przez Boga
Abraham odbiera swą żonę Sarę od Faraona, który jej nie tknął, i udaje się na pustynię
Po zwycięstwie nad królem Kedorlaomerem Abraham uwalnia Lota
Melchizedek wychodzący na spotkanie Abrahamowi
Gościnność Abrahama
Zagłada Sodomy i Gomory
Ofiara Abrahama
Izaak błogosławi Jakuba
Drabina Jakubowa
Sny nadobnego Józefa
Józef sprzedany Izmaelitom przez braci
Józef, pozostawiwszy swój płaszcz, pierzcha przed grzechem
Uwięziony Józef tłumaczy sny podczaszego i przełożonego nadwornych piekarzy [Faraona]
Józef objaśnia sen Faraona
Józef naznaczony przez Faraona rządcą całego Egiptu
Józef odbierający cześć od swych braci
Józef daje się poznać swym braciom
Józef wychodzi na spotkanie swemu ojcu Jakubowi i swym braciom
Jakub błogosławi synów Józefa
Jakub błogosławiący swych dwunastu synów
Córka Faraona znajduje proroka Mojżesza w koszyku
Mojżesz jako pasterz owiec widzi krzew płonący
Mojżesz wieszczący Hebrajczykom wyzwolenie
Mojżesz mówiący Faraonowi, żeby uwolnił Hebrajczyków
Dziesięć plag egipskich
Mojżesz spożywa Paschę z Hebrajczykami
Mojżesz przeprowadza Izraelitów przez Morze Czerwone, topiąc przy tym Egipcjan
Mojżesz słodzi gorzkie wody
Mojżesz wraz z ludem dociera do Elamu, gdzie jest dwanaście źródeł i siedemdziesiąt palm
Mojżesz, wyciągnąwszy ręce, zawraca Amalekitów
Mojżesz otrzymujący Prawo
Mojżesz i Aaron odprawiają świętą służbę w Namiocie Spotkania
Mojżesz w gniewie uderza swą laską w skałę i wydobywa z niej wodę
Balaam idzie, aby przekląć Hebrajczyków, ale przeszkadza mu w tym anioł
Król Balak wzywa Balaama, by przeklął Hebrajczyków, on jednak ich błogosławi
Śmierć Mojżesza
Dwunastu kapłanów niosących Arkę
Jozue, syn Nuna, spogląda na głównego dowódcę Zastępów Pańskich
Anioł Pański ukazuje się Gedeonowi zbierającemu plon i podburza go przeciw Madianitom
Gedeon wyżyma runo i rosą z niego napełnia czaszę
Manoach i jego żona otrzymują od anioła zapowiedź narodzin syna Samsona
Samson zabijający lwa
Przywiązawszy płonące żagwie do ogonów trzystu lisów, Samson podpala stogi Filistynów
Samson oślą szczęką zabija tysiące Filistynów
Samson, wyważywszy wierzeje Gazy, niesie je w góry
Samson oślepiony przez Filistynów
Chwyciwszy dwie kolumny domu, Samson obala go i zabija Filistynów
Samuel sprawujący służbę w świątyni Pańskiej
Pan objawia Samuelowi zagładę kapłana Helego i jego synów
Zagłada Helego i jego synów
Filistyni, doznający rozmaitych udręk z przyczyny Arki, zwracają ją Hebrajczykom
Dawid namaszczony na króla przez Samuela
Dawid grający na harfie przed Samuelem, z którego wypędza złego ducha
Dawid zabija Goliata
Dawid wraz z ludem przenosi Arkę do Jerozolimy
Dawid, napomniany przez Natana, żałuje swego występku
Przeliczając lud, Dawid wprawia w gniew Pana, który wysyła anioła, by zabił siedemdziesiąt tysięcy
Salomon namaszczony na króla
Salomon buduje świątynię Pańską
Salomon wznosi przybytek bożkom, którym kłaniają się jego żony
Eliasz karmiony przez kruka
Eliasz błogosławi mąkę i oliwę wdowy
Eliasz wskrzesza syna wdowy
Achab wychodzi na spotkanie Eliaszowi
Eliasz mocą modlitwy sprowadza z nieba ogień, który spala ofiarę
Eliasz zabija kapłanów obrzydliwości
Eliasza uśpionego pod drzewem budzi anioł, aby go nakarmić
Eliasz namaszcza Elizeusza na proroka
Eliasz sprowadza z nieba ogień, który pochłania dwóch pięćdziesiątników
Eliasz uderzający swym płaszczem wody Jordanu
Wniebowzięcie Eliasza
Elizeusz płaszczem Eliasza uderza wody i przechodzi suchą stopą
Elizeusz solą uzdrawia jałowe wody
Elizeusz przeklina dzieci, z lasu wychodzą niedźwiedzie i pożerają je
Elizeusz błogosławi oliwę wdowy
Elizeusz wskrzesza dziecko Szunemitki
Elizeusz poleca Naamanowi zanurzyć się w Jordanie, aby się oczyścił
Elizeusz przeklina Gechaziego, który pokrywa się trądem
Gdy Sennacheryb oblega Jerozolimę, zstępuje Anioł Pański i razi śmiercią sto osiemdziesiąt pięć tysięcy ludzi
Widzenie proroka Izajasza
Izajasz przecinany piłą
Pierwsze zdobycie Jerozolimy; Jeremiasz wrzucony do jamy pełnej błota
Ebedmelek wyciąga Jeremiasza z błota
Drugie zdobycie Jerozolimy
Daniel i trzej chłopcy jedzący jarzyny wyglądają ładniej i zdrowiej niż inni, karmieni delikatną strawą
Daniel ocalający Zuzannę
Daniel objaśnia pierwszy sen Nabuchodonozora
Trzej młodzieńcy, odmawiający pokłonu przed wizerunkiem, zostają wrzuceni do rozpalonego pieca, lecz chłodzi ich anioł
Daniel wykłada drugi sen Nabuchodonozora
Daniel objaśniający słowa pisane [tajemniczą] ręką na ścianie pałacu króla Baltazara
Widzenie proroka Daniela
Daniel ujawnia oszustwo kapłanów, podpala świątynię i gruchocze Baala
Daniel zabijający smoka
Daniel w jaskini lwów otrzymuje strawę od anioła za pośrednictwem Habakuka
Jonasz, uciekający sprzed oblicza Pana, zostaje wrzucony w morze
Jonasz wypluty przez wieloryba na brzeg Niniwy
Jonasz wieszczący w Niniwie
Jonasz pełen strapienia z powodu dyni
Hiob, pozbawiony dzieci i majętności, dziękuje Bogu
Hiob na kupie gnoju
Dzięki swej cierpliwości Hiob w dwójnasób otrzymuje to, co mu zabrano
Sprawiedliwa Judyta morduje Holofernesa
Świątobliwi patriarchowie podług genealogii
Dwunastu synów Jakuba
Inni patriarchowie, niewłączeni w genealogię
Świątobliwe niewiasty ze Starego Testamentu
Święci prorocy, ich podobizny i proroctwa
Inne proroctwa o świętach Pańskich, o cudach i mękach
Inne proroctwa dotyczące świąt Matki Boskiej
Mędrcy greccy i to, co mówili oni o wcieleniu Chrystusa
Jak przedstawiane jest drzewo Jessego

Część trzecia
Jak przedstawiane są święta Pańskie oraz inne dzieła i cuda Chrystusa, podług świętej Ewangelii

Zwiastowanie
Józef spostrzega brzemienność Bogurodzicy
Radosne spotkanie Bogurodzicy z Elżbietą
Wypytywanie Magów
Narodziny Chrystusa
Pokłon Magów
Ofiarowanie [w świątyni]
Józef z Bogurodzicą uciekają do Egiptu
Rzeź niewiniątek
Dwunastoletni Chrystus w otoczeniu uczonych w Piśmie
Chrystus przybywający nad Jordan [w celu] chrztu
Chrzest Chrystusa
Chrystus kuszony przez diabła
Poprzednik zaświadcza o Chrystusie wobec uczniów
Chrystus wzywa uczniów do łowienia ryb
Chrystus przemieniający wodę w wino
Chrystus wypytywany przez Nikodema
Chrystus rozmawiający z Samarytanką
Chrystus uzdrawia syna dworzanina
Chrystus czytający w synagodze
Chrystus uzdrawiający w synagodze opętanego przez złego ducha
Chrystus uzdrawiający trędowatego
Chrystus uzdrawia sługę setnika
Chrystus wskrzeszający syna wdowy
Chrystus uzdrawiający świekrę Piotra
Chrystus uzdrawiający z rozmaitych chorób
Chrystus napominający wiatry i morze
Chrystus uzdrawia opętanych przez złe duchy, które wpędza w wieprze
Chrystus uzdrawiający w domu paralityka
Chrystus powołujący Mateusza
Chrystus biesiadujący z celnikami
Chrystus uzdrawia kobietę mającą krwotoki
Chrystus wskrzeszający córkę Jaira
Chrystus uzdrawia dwóch ślepców
Chrystus uzdrawia głuchego, którego opętał zły duch
Chrystus wypytywany przez uczniów Poprzednika
Chrystus przechodzi przez niwy z apostołami, którzy obrywają kłosy
Chrystus uzdrawia człowieka z uschniętą ręką
Chrystus uzdrawia niemego ślepca, opętanego przez diabła
Chrystus poszukiwany przez matkę i braci
Chrystus uzdrawiający paralityka w sadzawce
Chrystus błogosławiący pięć chlebów
Chrystus chodzący po morzu
Chrystus uzdrawia chorych dotykających jego szaty
Chrystus uzdrawia córkę kobiety kananejskiej
Chrystus uzdrawia jąkałę
Chrystus błogosławiący siedem chlebów
Chrystus uzdrawiający ślepca w Betsaidzie
Przemienienie
Chrystus uzdrawia lunatyka, syna naczelnika
Chrystus i Piotr płacący didrachmę
Chrystus błogosławiący dziecko
Chrystus wypytywany przez znawcę Prawa
Chrystus w gościnie u Marty
Chrystus uzdrawia kobietę mającą ducha niemocy
Chrystus uzdrawia chorego na puchlinę wodną
Chrystus uzdrawiający dziesięciu trędowatych
Chrystus błogosławi niemowlęta
Chrystus zapytywany przez bogatego młodzieńca
Chrystus nauczający synów Zebedeusza
Chrystus wchodzący do Jerycha uzdrawia niewidomego
Chrystus wzywa Zacheusza
Chrystus wychodzący z Jerycha uzdrawia niewidomego
Chrystus uwalnia cudzołożnicę
Chrystus obrzucony kamieniami przez Żydów
Chrystus leczy niewidomego od urodzenia
Chrystus ponownie obrzucony kamieniami
Wskrzeszenie Łazarza
Maria, siostra Łazarza, namaszcza stopy Chrystusa wonnościami
Święto niesienia palm
Chrystus wyganiający przekupniów i handlarzy ze Świątyni
Chrystus uzdrawiający w Świątyni ślepych i chromych
Chrystus przeklinający [niepłodne] drzewo figowe
Chrystus wypytywany przez innego znawcę Prawa
Chrystus chwalący wdowi grosz
Nierządnica namaszcza głowę Chrystusowi

MĘKA CHRYSTUSA
Spisek Judasza
Ceremonialne umywanie [nóg uczniom]
Uczta mistyczna
Modlitwa Chrystusa
Zdrada Judasza
Chrystus sądzony przez Annasza i Kajfasza
Trzykrotne zaparcie się Piotra
Chrystus sądzony przez Piłata
Judasz czyni skruchę i wiesza się
Chrystus sądzony przez Heroda
Piłat umywa ręce i oznajmia swą decyzję
Biczowanie
Wyszydzenie
Chrystus prowadzony na miejsce ukrzyżowania
Przybicie do krzyża 1
Ukrzyżowanie
Józef proszący o ciało Chrystusa
Zdjęcie z krzyża
Opłakiwanie przy grobie
Złożenie Chrystusa do grobu
Straż strzegąca grobu
Zstąpienie Pana do piekieł

ZDARZENIA PO ZMARTWYCHWSTANIU
Zmartwychwstanie Chrystusa
Anioł pojawia się Myroforom, aby wieścić im Zmartwychwstanie
Chrystus ukazuje się Niewiastom, mówiąc „Witajcie!”
Piotr i Jan przychodzą do grobu i wierzą w Zmartwychwstanie
Chrystus ukazuje się [Marii] Magdalenie
Chrystus w Emaus łamiący chleb i rozpoznany przez Łukasza i Kleofasa
Chrystus ukazuje się apostołom i spożywa z nimi posiłek
Tomasz dotyka [boku Chrystusa]
Chrystus ukazuje się apostołom na Morzu Tyberiadzkim
Chrystus trzykroć zapytuje Piotra
Chrystus ukazuje się uczniom w górach Galilei
Wniebowstąpienie Chrystusa
Zstąpienie Ducha Świętego

Część czwarta
Symbole

I. Jak przedstawiane są przypowieści
Przypowieść o ziarnie
Przypowieść o kąkolu
Przypowieść o ziarnie gorczycy
Przypowieść o zaczynie
Przypowieść o skarbie
Przypowieść o szukającym perły
Przypowieść o sieci
Przypowieść o stu owcach
Przypowieść o drachmach
Przypowieść o człowieku winnym dziesięć tysięcy talentów
Przypowieść o wynajętych robotnikach
Przypowieść o dwóch synach
Przypowieść o rolnikach-mordercach
Przypowieść o kamieniu węgielnym
Przypowieść o [królu] wyprawiającym ucztę weselną swemu synowi
Przypowieść o uczcie
Przypowieść o talentach
Przypowieść o budujących dom na skale i na piasku
Przypowieść o dwóch ślepcach
Przypowieść o dziesięciu pannach
Przypowieść o człowieku, który wpadł między zbójców
Przypowieść o niesprawiedliwym sędzi
Przypowieść o synu marnotrawnym
Przypowieść o bogaczu, któremu obrodziło pole
Przypowieść o bogaczu i o biednym Łazarzu
Przypowieść o mocarzu
Przypowieść o lampie
Przypowieść o jałowym drzewie figowym
Przypowieść o człowieku, który chciał zbudować wieżę, ale nie zdołał budowy ukończyć
Przypowieść o celniku i faryzeuszu
Przypowieść o wiernych sługach
Przypowieść o złych sługach
Przypowieść o soli
Przypowieść o świetle i ciemności
Przypowieść o pokarmie
Przypowieść o bramie i owczarni
Przypowieść o winnicy
Przypowieść o obłudniku
Przypowieść o drzewach dobrych i spróchniałych
Przypowieść o wąskiej bramie

II. Część liturgiczna
Służba święta

Udzielenie apostołom ciała i krwi Pańskiej
III. Tematy z psalmów
Niech wszystko, co ma tchnienie [sławi Pana]
IV. Objawienie św. Jana Teologa
V. Tematy z proroków i z Ewangelii
Jak przedstawiane jest Drugie Przyjście Chrystusa
Powszechny i sprawiedliwy sąd Chrystusa

Część piąta
Hagiografia

I. Jak przedstawiane są święta Matki Boskiej
Poczęcie Bogurodzicy
Narodziny Bogurodzicy
Bogurodzicę błogosławią kapłani
Wprowadzenie Bogurodzicy do Świątyni
Józef poślubia Bogurodzicę w Świątyni
Zaśnięcie Bogurodzicy
Złożenie Bogurodzicy do grobu
Wniebowzięcie
Źródło Życia
„Prorocy z wysokości”
„Raduje się tobą”
Dwadzieścia cztery pomieszkania Bogurodzicy
Dwunastu apostołów i ich wygląd
Czterej Ewangeliści przy pulpitach, zajęci pisaniem
Siedemdziesięciu apostołów
Święci hierarchowie, ich wygląd i właściwe im teksty
Święci diakoni
Święci męczennicy i ich wygląd
Pięciu męczenników
Dziesięciu męczenników
Czterdziestu świętych męczenników z Sebastii
Święci Machabeusze
Siedmiu świętych młodzianków z Efezu, śpiących w jaskini
Święci bezpieniężni
Mężowie świątobliwi, ich wygląd i właściwe im teksty
Słupnicy
Poeci
Sprawiedliwi
Niewiasty przynoszące wonności
Męczennice
Święte męczennice
Święte niewiasty
Podwyższenie Krzyża

II. Siedem świętych Soborów Powszechnych

Święty i powszechny I Sobór w Nicei, za Konstantyna Wielkiego w roku 318, z udziałem trzystu osiemnastu Ojców przez Boga natchnionych, przeciwko Ariuszowi

Święty i powszechny II Sobór w Konstantynopolu, za Teodozjusza Wielkiego w roku 362, z udziałem stu pięćdziesięciu [Ojców], przeciwko Macedoniuszowi

Święty i powszechny III Sobór w Efezie, za Teodozjusza Młodszego, w roku 404, z udziałem stu trzydziestu [Ojców], przeciwko Nestoriuszowi

Święty IV Sobór w Chalkedonie za cesarza Marcjana, w roku 425, z udziałem sześciuset trzydziestu [Ojców], przeciwko Eutychesowi i Dioskurowi

Święty V Sobór, odbywający się w roku 527 za Justyniana Wielkiego, z udziałem stu sześćdziesięciu pięciu [Ojców], przeciwko Orygenesowi

Święty VI Sobór powszechny, odbywający się w Konstantynopolu za Konstantyna Pogonata w roku 656, z udziałem stu siedemdzie- sięciu [Ojców], przeciwko Honoriuszowi, Sergiuszowi i Pyrrusowi

Święty VII Sobór w Nic

ei, za Konstantyna i Ireny, przeciwko obrazoburcom Przywrócenie [do czci] świętych ikon

III. Jak przedstwiane są cuda najznamienitszych świętych
Cuda Archanioła Michała
Cuda [zdziałane przez] Poprzednika
Cuda apostoła Piotra
Cuda apostoła Pawła
Cuda świętego Mikołaja
Cuda świętego Spyridona
Cuda świętego Jerzego
Cuda świętego Demetriusza
Cuda świętej Katarzyny
Cuda świętego Antoniego

IV. Jak przedstawiani są męczennicy każdego miesiąca i całego roku
Wrzesień
Październik
Listopad
Grudzień
Styczeń
Luty
Marzec
Kwiecień
Maj
Czerwiec
Lipiec
Sierpień

Część szósta
Rzeczy różne

I. Jak przedstawiać życie prawdziwego mnicha
Prowadząca do Nieba Drabina zbawienia duszy
Śmierć mnicha jedzącego po kryjomu
Śmierć sprawiedliwego
Śmierć grzesznika
Jak przedstawiany jest czczy żywot tego świata

II. W jaki sposób maluje się sceny w kościołach
O kościołach mających kopuły O narteksie
Jak zdobić malowidłami chrzcielnicę
Jak malować refektarz
Jak malować kościół ze sklepieniem krzyżowym
Jak malować kościół o sklepieniu kolebkowym
Skąd wzięliśmy tradycję malowania ikon i oddawania im czci
O wyglądzie oblicza Pańskiego i jego postaci, wedle przekazu
naocznych świadków. Świadectwo Germanosa z Konstantynopola
O wyglądzie Bogurodzicy
Jak malować dłoń w geście błogosławieństwa
Napisy towarzyszące Trójcy Świętej
Napisy dotyczące Trójcy Świętej w scenach z Ojcem i Synem, trzymającymi rozwinięte zwoje
Rozmaite określenia Chrystusa, umieszczane na ikonach
Rozmaite określenia zamieszczane na ikonach Bogurodzicy

Napisy na Ewangelii Chrystusa, wedle miejsca
Napisy na zwojach w scenie z Narodzeniem Pańskim „Różanym”
Napisy na zwojach trzymanych przez Bogurodzicę i Poprzednika, gdy malujesz ich w figurze potrójnej
Napisy towarzyszące świętom przedstawionym na templonie
Inne napisy dotyczące świąt ku czci Bogurodzicy i Świętych
[PÓŹNIEJSZE DODATKI W KODEKSIE]
Bibliografia
Spis ilustracji