Fantazmat zróżnicowany. Socjologiczne studium przemian tożsamości gejów

Opis książki:

Książka zawiera rozległą analizę kulturowych aspektów seksualności i homoseksualności, wpisując się w szerokie tło przemian kulturowych i rozwoju myśli humanistycznej XX wieku. Głównym źródłem inspiracji, a zarazem przedmiotem krytycznej analizy jest dla autora myśl Michela Foucault oraz kontynuacje francuskiego poststrukturalizmu. Jacek Kochanowski przedstawia problematykę tożsamości seksualnej z perspektywy socjologicznej oraz ewolucję sposobów definiowania fenomenu homoseksualności w teorii społecznej i praktyce badawczej. Skupia się na społecznej teorii queer, jednej z awangardowych koncepcji współczesnej socjologii Zachodu, wpisującej się w szerszy paradygmat tzw. cultural studies, która zakłada obecność hetero-normy, determinującej naznaczanie i wywołującej wrogość wobec rozmaitych zachowań seksualnych. Posługując się kategorią derridiańskiej różni, a także inspirując się pracami Marii Janion, autor poddaje analizie dekonstrukcyjnej zróżNICowane światy, wewnątrz których buduje się i rozpada gejowska (nie)tożsamość. FRAGMENT Socjologiczne badania nad seksualnością, włączone w szerszy projekt akademickiej refleksji nad zagadnieniami tożsamości płciowej i seksualnej, są przynajmniej od lat sześćdziesiątych jednym z najdynamiczniej rozwijających się obszarów badawczych w tej dyscyplinie. Badania te, zapoczątkowane w latach pięćdziesiątych w ramach socjologii dewiacji, przeszły dwukrotnie swego rodzaju rewolucję, całkowicie zmieniającą sposób, w jaki socjologowie prowadzili swoje rozważania na temat homoseksualności. Rewolucja pierwsza polegała na odrzuceniu pod koniec lat sześćdziesiątych esencjalistycznego paradygmatu socjologii dewiacji, w obrębie której przyjmowano istnienie "naturalnych" predyspozycji homoseksualnych, wyrażających się, oprócz pragnień seksualnych skierowanych w kierunku osób tej samej płci, także ściśle określonymi rodzajami zachowania indywidualnego i zbiorowego. Innymi słowy mówiąc, z homoseksualizmem wiązać się miał określony "styl życia". Homoseksualiści, zdaniem badaczy reprezentujących to ujęcie, tworzą grupy dewiacyjne, charakteryzujące się przede wszystkim ograniczeniem wszelkich aspiracji życiowych do realizacji popędu seksualnego ("typem idealnym" homoseksualisty był najczęściej bądź bywalec barów gejowskich, bądź męska prostytutka, bądź poszukiwacz anonimowego seksu w toaletach publicznych). W analizach esencjalistycznych poszukiwano zatem obiektywnego sensu "bycia homoseksualistą", który miał być całkowicie determinowany orientacją seksualną. Zmiana perspektywy w analizach (homo)seksualności wiązała się ze wskazaniem, że seksualność jest kompleksem złożonym z biologicznej "bazy" w postaci tzw. orientacji seksualnej i kulturowej "nadbudowy" w postaci odmiennych w różnych kulturach ról seksualnych, czyli oczekiwań normatywnych przypisanych poszczególnym typom seksualności. Oznaczało to odrzucenie twierdzenia, że homoseksualność jest pewnym określonym "stylem życia" charakteryzującym jednostki lub grupy dewiacyjne. Konsekwencją było przyjęcie założenia, że homoseksualność nie posiada jednego stałego znaczenia warunkowanego biologicznie, co prowadziło do wniosku, że znaczenie to jest konstruowane kulturowo i "przypisywane" osobom określanym jako homoseksualne. Homoseksualność może oznaczać różne zachowania i style życia w różnych kulturach, ale także w ramach jednej kultury może podlegać różnorodnym fluktuacjom bądź związanym z różnorodnością sytuacji społecznej, w jakiej kształtuje się tożsamość osoby określanej jako homoseksualna, bądź jej subiektywnymi wysiłkami przekraczania kulturowych znaczeń homoseksualności. Rewolucja druga związana była z ponownym odczytaniem przez reprezentantki i reprezentantów tzw. teorii queer dorobku naukowego francuskich poststrukturalistek i poststrukturalistów, przede wszystkim Michela Foucault, którego analizy dotyczące seksualności, zaprezentowane w Woli wiedzy, ustanowiły kanon w poststrukturalistycznej refleksji na ten temat, ale także Julii Kristevej, Jacquesa Derridy, Gillesa Deleuzea i innych. Jednym z najważniejszych skutków tej "drugiej rewolucji" było skierowanie ostrza analizy konstruktywistycznej przeciwko procesom heteronormatywnym, czyli procesom konstruowania, instytucjonalizowania i wymuszania normy heteroseksualnej, ustanawiającej pożądanie seksualne wobec osób płci odmiennej pożądaniem obowiązkowym, którym powinny cechować się wszystkie "zdrowe" jednostki w społeczeństwie. Skutkiem tych procesów było przede wszystkim wpisanie normy heteroseksualnej w procesy socjalizacyjne i w mechanizmy kontroli społecznej. Badacze i badaczki reprezentujący teorię queer oraz jej socjologiczną wersję, zwrócili uwagę, że w dotychczasowych analizach zajmowano się wyłącznie sposobem, w jaki dokonała się konstrukcja homoseksualności, poza sferą zainteresowania natomiast pozostawiając problematykę kulturowego tworzenia sensu heteroseksualności. Pomijano zatem kontekst heteronormatywności i mechanizmów przemocy związanych z wymuszaniem normy heteroseksualnej, kontekst zasadniczy dla kształtowania się kulturowego i społecznego znaczenia homoseksualności. Genealogiczna i dekonstrukcyjna analiza seksualności, jaka prowadzona jest w obrębie socjologii poststrukturalistycznej, nie zmierza zatem do opisania kulturowego sensu homoseksualności czy też tożsamości homoseksualnej, bowiem sens ten - a raczej jego pozór, uzyskujący realność w jednostkowych fantazmatach w ten lub inny sposób wymuszonych procesami kontroli społecznej - jest skutkiem oddziaływania mechanizmów kulturowej normalizacji, nie jest zaś wyrazem jakichś "naturalnych" predyspozycji homoseksualnych. W perspektywie tej zatem nadal obowiązuje paradygmat konstruktywistyczny, jednak zostaje on tu pogłębiony o tezę, że nie tylko kulturowa "nadbudowa" homoseksualnych "stylów życia" jest efektem oddziaływania pozajednostkowych (społecznych) procesów przemocy, lecz także sam sposób konstruowania seksualności jako kategorii biologicznej czy też "naturalnej" jest wytworem owych procesów. Zatem poststrukturalistyczne, związane z teorią queer, badania społeczne przedmiotem swego zainteresowania czynią przede wszystkim procesy kulturowe związane z pojawieniem się tego specyficznego urządzenia wiedzy/władzy, jaką jest seksualność, i skutkami, jakie owo pojawienie się i procesy te miały m.in. dla koncepcji siebie jednostek, których dotyczyły. W tej książce podejmuję problematykę tożsamości (homo)seksualnej z perspektywy społecznej teorii queer, co oznacza, że celem moim jest przede wszystkim wykazanie, iż znaczenie homoseksualności nie jest jednorodne. Chciałbym dowieść, że tożsamość osób homoseksualnychjest niestabilna z dwóch podstawowych powodów: po pierwsze dlatego, że jest produktem mechanizmów normalizacji, które w różnym kontekście społecznym przybierają różną postać i warunkują różnorodne procesy, a zatem wytwarzają różne skutki, po drugie zaś dlatego, że w indywidualnych, jednostkowych przypadkach heteronormalizacja przebiega z różną siłą, a zatem w różnym stopniu osiąga swój cel, oraz dlatego, że jednostki w różny sposób i w różnym stopniu starają się przeciwstawiać owym mechanizmom utrwalającym obowiązkowy heteroseksualizm. Podstawowym zadaniem, jaki postawiłem przed swoimi analizami, jest wykazanie, że "tożsamość homoseksualna", tożsamość gejów, jest tożsamością procesualną, zmienną i niestabilną, czego efektem jest jej skrajne zróżNICowanie, uniemożliwiające opisanie jej przy pomocy stabilnych, domkniętych kategoryzacji i typologii. ZróżNICowanie to przekracza zakres zwykłej, dostępnej domkniętemu opisowi, różnorodności, jest bowiem związane z niepowstrzymaną dyspersją znaczenia homoseksualności, wyznaczanego mocą indywidualnych fantazmatów. Każda osoba określająca się jako osoba homoseksualna wytwarza w toku swych codziennych przedsięwzięć, w korelacji z różnorodnymi procesami ponadjednostkowymi i międzyjednostkowymi, znaczenie owej homoseksualności, która jest zatem zawsze zindywidualizowana i jako taka niepowtarzalna, a zarazem w różnych momentach jednostkowej biografii znaczyć może w różny sposób. Dostrzeżenie owej dyspersji znaczenia homoseksualności umożliwia zwrócenie uwagi na procesy, jakie za tą dyspersją się kryją i jakie ją determinują, przede wszystkim na procesy płciowej i seksualnej normalizacji. To ostatecznie te procesy i ich skutki, związane z wytwarzaniem jednostkowej koncepcji siebie lesbijek i gejów, są podstawowym przedmiotem tej pracy.

Książka "Fantazmat zróżnicowany. Socjologiczne studium przemian tożsamości gejów" - Jacek Kochanowski - oprawa miękka - Wydawnictwo UNIVERSITAS.