Dylematy wielokulturowości

Opis książki:

Poruszona w pracy problematyka tożsamości i różnicy przedstawiona została w różnych perspektywach: filozoficznej, socjologicznej i kulturoznawczej. Zebrane artykuły (autorstwa m.in. Zygmunta Baumana, Andrzeja Szahaja, Marzeny Kubisz, Marii Popczyk) tworzą wielowątkową narrację skupioną wokół głównego tematu i stanowią ważny głos w dyskusji na temat współczesnej teorii oraz praktyki społecznej, poświęconej wielokulturowości.
Książka podejmuje dylematy, przed którymi staje badacz-humanista w świetle dzisiejszych załamań i przemian kanonów filozoficznych, etycznych i ideologicznych w ogólnym kontekście cywilizacji zachodniej. Znajdują one wyraz w kluczowych antynomiach kultury ponowoczesnej: globalizacji i lokalności, unicestwieniu podmiotu kartezjańskiego i próbach rekonstrukcji jaźni integralnej i etycznej, zamazaniu granic podmiotu i poszukiwaniu wyznaczników jego tożsamości, konstrukcji podmiotowości jako dyskursywnie określanych pozycji i rekonstrukcji jego ciągłości i autorefleksyjności. Na te dylematy - wynikające z ewolucji paradygmatów myślenia teoretycznego - nakładają się problemy wynikające z przemian politycznych i ideologicznych. W obszarze kultury zachodniej są to kwestie konfrontacji mniejszości etnicznych, kulturowych i marginalizowanych grup społecznych z dominującą i ustanowioną przez kanony tradycją. W obszarze Europy Środkowowschodniej po przełomie lat osiemdziesiątych jest to z jednej strony budząca się świadomość istnienia inności w łonie kultur tego obszaru, z drugiej zaś poczucie własnej inności -i konieczności jej przełamania - wobec kultury Zachodu. Zjawiska te znajdują wyraz w literaturze, sztuce i wielorakich produktach kultury. Jako jedno z kluczowych zadań humanistyki wyłania się zatem problem tożsamości: tak tożsamości jednostkowego podmiotu jak i tożsamości grupowej w konfrontacji z tym, co inne, i co z jednej strony - dzięki różnicy - pozwala tę tożsamość kreować i konkretyzować, a z drugiej wymaga zajęcia stanowiska: akceptacji lub wykluczenia, tolerancji lub nienawiści, interioryzacji lub odgraniczenia. Problem tożsamości i inności - oraz stanowiącej podstawę tej dychotomii wielorakiej i złożonej różnicy - nabiera szczególnego znaczenia w kontekście przemian zachodzących w Polsce w ostatnim dziesięcioleciu. Załamała się podtrzymywana przez dekady totalitaryzmu idea państwa jednonarodowego i monokulturowego, do którego obcy/inny nie miał wstępu, a więc i nie mógł być przedmiotem wykluczenia. Otwarcie granic - także rozumianych metaforycznie - zaowocowało usankcjonowaniem czynnej obecności Innego. Miejsce kulturowej monoglosji zajęta wieloobecność i wielogtosowość. Własnej przestrzeni kulturowej domagają się mniejszości narodowe, społeczności etniczne i grupy nomadyczne; uchodźcy, emigranci i przybysze wymuszają swą obecnością przekonstruowanie esencjalnej dotychczas tożsamości na tożsamość formułowaną wobec Innego. Jednocześnie wielokulturowość i heterogeniczność społeczna, owa wszechobecność różnicy i inności, zderzają się z zakorzenioną i kultywowaną w zbiorowej świadomości odrębnością jako nadwartością pozytywną, w rezultacie czego Różnica niejednokrotnie nadal pozostaje motorem wykluczenia, a nie akceptacji i tolerancji, wypchnięcia w sferę nieobecności, a nie krytycznej choćby afirmacji. Choć odniesienie do sytuacji "tu i teraz" przyświecało twórcom tej książki, to nie była ich zamiarem analiza jedynie rodzimych zjawisk i problemów. Wprawdzie niektóre z zamieszczonych tu szkiców poruszają zagadnienia narodowe i nieobojętne są im trajektorie zmian obywatelskiej tożsamości Polaków, jednak w zamyśle naszym poszukiwania i rozważania sięgają poza problematykę lokalną. Jako świadkowie tendencji do odwrotu od uniwersalizmu kulturowego i uczestnicy humanistyki przeciwnej dominacji jednej kultury nad innymi, doświadczamy jednak dylematów i trosk z tych tendencji wynikłych. Idea wielokulturowości. pod wpływem własnego rozpędu, nabrała w ostatnich dziesięcioleciach swoistej dwuznaczności: z jednej strony jest nadal pojęciem określającym pewien stan społeczny, fakt lub ideał współistnienia wielu kultur w obrębie jednej społeczności. Ideał ten rodzi niejednokrotnie nieprzewidziane, a właściwe sobie pytania i problemy: procesowi globalizacji towarzyszy często zamykanie się niniejszych społeczności w sferze własnych lokalności. budowanie nowych niewidzialnych murów z materii wzmocnionej nowymi składnikami osobności. Z drugiej strony terminem wielokulturowość określa się konkretny projekt polityki społecznej, zinstytucjonalizowany i usankcjonowany państwowym patronatem: celowe i świadome budowanie społeczeństwa mozaikowego raczej niż wspomaganie procesów homo-genizacyjnych. I znów owa wyidealizowana rozmaitość przynosi nieprzewidziane a społecznie dotkliwe efekty uboczne. Owe perturbacje wielokulturowości (w obydwu znaczeniach) dostrzegają współcześni teoretycy kultury, także autorzy tego tomu. Jako zjawisko cywilizacyjne, wielokulturowość niesie nie tylko konsekwencje polityczne i społeczne, ale wymusza też modyfikację kategorii myślenia o indywidualnym podmiocie, uwikłanym teraz w dalekie od jasności sytuacje, w wybory o skutkach nieprzewidywalnych, w lokalizacje w wielości przestrzeni jednocześnie. Przyszło pożegnać się ze względną, choć nie zawsze kryształową jednoznacznością i przejrzystością relacji z innymi. Dotyczy to nawet relacji ja-inni w obrębie własnej najbliższej zbiorowości, czyż bowiem próba udzielenia praw szczególnych zbiorowości po to, by wzmocnić jej grupową tożsamość. cel tzw. wyższy, nie ingeruje w prawa jednostki, a zatem pośrednio w jej tożsamość indywidualną? Kształtowanie się tożsamości czy to w opozycji do. czy przez absorpcję inności, z jednej strony rozprasza podmiotowość i, pozbawiając monolityczności, nadaje jej charakter hybrydyczny i mgławicowy, z drugiej zaś nieuchronnie stawia pytania o etyczne zobowiązania wobec Innego, domaga się nieustannej autorefleksji i wglądu w samoświadomość. Pozornie tylko pomocne są w tej autorefleksji postulaty pluralizmu i tolerancji: tolerancja wobec jednych może przecież być przyczyną krzywdy innych; pluralizm stwarza szansę tym, którzy znajdą swe miejsce w akceptowanych paradygmatach, ale nie eliminuje całkowicie obszarów wykluczenia; globalizacja globalizuje także odrzuconych. Tendencje globalizacyjne wespół z nowymi technologiami przeformutowują nasze pojęcia społeczności i społeczeństwa, wspólnoty i grupy, relacji jednostki ze zbiorowością. Tłem dla tych przemian jest w równym stopniu anonimowa przestrzeń miejska, jak przestrzeń wirtualna. Złożoność przestrzeni urbanistycznych wzmaga moc pytań o tożsamość w świecie, w którym przestrzenie wirtualne penetrują przestrzeń społeczną i fizyczną, oferując jednoczesne uczestnictwo w społeczeństwach materialnych i niematerialnych. Obcowanie z internetem, coraz częstsza wszechobecność ekranów i rozmaitość technologii komunikacyjnych unieobecniają i fikcjonalizują wplątane w ich działania tożsamości. Wskutek wzajemnego przenikania przestrzeni indywidualnej i sieciowej oraz wskutek narzuconych przez technologie digitalne nowych relacji między narzędziem i użytkownikiem, w sposób dotychczas niespotykany ulegają redefinicji granice podmiotowości. Wyłania się, już nie tylko w literaturze s.-f., tożsamość terminalna, a podstawowej dla samookreślenia wagi nabierają pytania o granice autotransgresji, zapowiadając także pojawiające się już na horyzoncie przewidywalności pytania o granice przekraczania własnych granic. Wspominam tu jedynie część z rodzących się pytań i dylematów. Wiele ważnych problemów, choć z racji oczywistych ograniczeń przestrzeni nie wszystkie, podejmuje ta książka i świadomie czyni to - co chcę podkreślić - z rozmaitych perspektyw. Czytelnik znajdzie tu głosy z obszarów socjologii, kulturoznawstwa, psychologii, filozofii, antropologii, literaturoznawstwa, a także wypowiedzi sytuujące się ponad szczegółowymi dziedzinami lub jednocześnie w obrębie kilku z nich. Interdyscyplinarność i wielość języków jest w tym tomie zamierzona i dowodzi, mam nadzieję, możliwości kulturowego `polilogu`.

Książka "Dylematy wielokulturowości" - Wojciech Kalaga (red.) - oprawa miękka - Wydawnictwo UNIVERSITAS.