Duchowość chrześcijańskiego Wschodu. Przewodnik systematyczny

Opis książki:

Autor prezentowanej książki, wychodząc od stwierdzenia, iż w wyrażeniu "teologia duchowa” odnajdujemy trzy najświętsze dla chrześcijanina słowa (Theós, Lógos, Spiritus), oraz że niezbędne jest przywrócenie tej dziedzinie jej dawnego splendoru, wręcza czytelnikowi do rąk cenny przewodnik, będący kompendium duchowej tradycji chrześcijańskiego Wschodu, jej kierunków i historii.
Bierze pod uwagę przede wszystkim wspólne dla duchowości chrześcijańskiej źródła, środowisko, w jakim dojrzała oraz poszczególne Kościoły, jakie zrodziły się w jej obrębie; rozwija nie tylko zagadnienie duchowości wschodniej z perspektywy trynitanej, ale również temat człowieka jako "obrazu i podobieństwa Boga”, natury i łaski. Nie pomija problematyki o charakterze praktycznym, jak poznanie siebie, relacja ciało-dusza, płeć, choroby i śmierć, relacja człowieka z naturą i bliźnimi. Ostatnia część prezentowanego tomu bezpośrednio zanurza się w wymiar, w którym duchowość wschodnia osiągnęła niedościgniony pułap, czyli modlitwę i kontemplację.
Niniejsze dzieło, o niewątpliwej wartości naukowej, wzbogacone jest o liczne przypisy i wskazówki bibliograficzne, jest bardzo dobrym przewodnikiem nie tylko po teologii chrześcijan Wschodu lecz również bogatym źródłem wiedzy o początkach tworzenia się teologii chrześcijańskiej.
FRAGMENT
NEGATYWNA PRÂXIS
PRÂXIS
Księga Rodzaju opowiada o "wielkim dziele Boga”, o stworzeniu (Rdz 2,2). Dla Jezusa dzieło albo dzieła Boże (érgon albo érga ) to Jego własne życie, to, co wypełnia Jego życie. Dlatego, kiedy słuchacze stawiają mu pytanie bezpośrednio odnoszące się do nich: "Cóż mamy czynić, abyśmy wykonywali dzieła Boże?” (J 6,28), Jezus odpowiada: "Na tym polega dzieło zamierzone przez Boga, abyście uwierzyli w Tego, którego On posłał” (J 6,29). "Dziełem Boga” jest zatem życie w wierze i naśladowanie Chrystusa.
Życie duchowe: dzieło Boga
Wyrażenie "dzieło Boga” to wyrażenie bogate w literaturze monastycznej w znaczenia. W tekstach greckich tò érgon toû Theoû wskazuje nie na liturgię (opus divinum po łacinie), lecz ogólnie na ascezę. Zdaniem Atanazego dzieło Boga typowe dla dziewicy obejmuje to wszystko, co jest konieczne do zachowania dziewictwa. Opat Izajasz powraca nieustannie do tej myśli: "Jakżesz wielkim kópos jest droga Boga!” Érgon przeciwstawia się párergon, dziełu towarzyszącemu, które nie jest "pracą wewnętrzną” .
Mnisi żywili głębokie przekonanie, że życie duchowe jest pełne trudów: "(...) trzeba wielkiego trudu (kópos), a bez trudu nie można otrzymać pomocy od Boga”. Jan Kolobos zdefiniował lakonicznie mnicha jednym tylko słowem: kópos, gdyż mnich trudzi się przy każdym dziele (eis pân érgon kopiâ), i dlatego właśnie jest mnichem. Zdaniem świętego Bazylego dobra duchowe zdobywa się "trudem i potem” (pónois kaì idrôsi). Należy "walczyć i prowadzić wojnę” (poien agôna kaì pôlemon), twierdził Pseudo Makary. Języki słowiańskie, aby wskazać na owo pracowite dzieło, odwołuje się do terminów trud i podvig. Asceta to podvižnik.
Termin "prâxis”
Powiedziano, że theôría była ideałem Greków i jest to oczywiście prawda, ale nie wolno generalizować. Antyczna "praktyczna” skłonność, wszechobecna na początku, co było rzeczą normalną, pozostała nieustannie żywa. Pod koniec Starożytności opozycja pomiędzy życiem aktywnym a życiem kontemplacyjnym stała się opozycją klasyczną do tego stopnia, że również w szkołach dyskutowano nad zasługami każdej z tych form życia .
W tekstach nie zawsze łatwo jest sprecyzować, zgodnie z którym znaczeniem zastosowany jest dany termin i tutaj słownik odgrywa wielką rolę. Język grecki posiada dwa specyficzne słowa na wskazanie akcji: poíesis oraz prâxis. Trud, ludzki wysiłek, cierpienie związane są z ewolucją drugiego z tych terminów. Dla Plotyna prâxis określa działanie "nieczyste”, wymieszane i splamione materią, do której się skłania: jest to działanie człowieka w ciele. Działaniem Boga jest z kolei poíêsis .
W chrześcijańskim słowniku prâxis w bardziej rozległym znaczeniu mogłoby być każdym dziełem zbawienia. Zastosowanie słowa praktikós na określenie mnicha, który wyróżnia się ze względu na swoje życie duchowe jest dosyć częste w pismach Ewagriusza. A ponieważ istnieje pełna jednomyślność odnośnie prymatu modlitwy w życiu duchowym, zdaniem Orygenesa kontemplacja prawdy i egzegeza to najbardziej wzniosłe dzieło Boga .
Ale również chrześcijanie, idąc po śladach starożytnych Greków – którzy ograniczyli znaczenie prâxis do działalności wykonywanej ciałem w świecie materialnym, oraz znaczenie theôría do działalności ducha – zaczęli dokonywać precyzyjnego podziału pomiędzy theôría a prâxis. Tymczasem jednak owe terminy zostały przeniesione na wyższą płaszczyznę. Theôría w znaczeniu duchowym zaczęła oznaczać "prawdziwą gnozę”. Prâxis natomiast nabrała wymowy bardziej szczególnej, przypisanej jej przez Ewagriusza (jako że "poznanie Boga dzieli się na prâxis i na theôría” ) i zaczęła oznaczać "duchową metodę, która oczyszcza namiętną część duszy” .
Definicja ta, chociaż wybitna, pozostaje jeszcze negatywna. Wyjaśnienie Grzegorza z Nazjanzu jest bardziej ogólne, a zatem i obszerniejsze. Stwierdził on mianowicie, iż należy przyjąć theôría za t, co intelligibilne (skêpsis noêton), jako że prâxis pozostaje w wymiarze czynu. Ewidentnym jest, że celem takiego czynu nie jest coś nagannego, lecz cnotliwe dzieło. A ponieważ dla chrześcijanina praktykowanie cnót zbiega się z przestrzeganiem przykazań, spośród których pierwszym jest przykazanie miłości, prâxis nie jest niczym innym, jak życiem według wiary, życiem w Chrystusie i naśladowanie Zbawiciela.
Oczyszczenie z grzechu jest tego pierwszym aspektem. Można zatem mówić o prâxis negatywnej, kiedy dąży ona do zniesienia przeszkód (grzechów, namiętności) i do zwalczenia złych myśli, oraz o prâxis pozytywnej, kiedy dąży do rozwijania cnót .
Asceza
Etymologia greckiego słowa asckéô, áskesis, askêtês pozostaje nieznana. Homer zastosował je dla wyrażenia idei pracy artystycznej czy technicznej. Słowo to cieszyło się popularnością w różnych aspektach:
a) odnośnie ćwiczenia ciała w znaczeniu fizycznym (ćwiczenia atletów i żołnierzy);
b) odnośnie ćwiczenia inteligencji, woli, poczucia moralnego; na tej płaszczyźnie stosowane jest wymiennie z synonimem melétê, który odnosi się do wyjątkowo uważnego i stopniowo wzmaganego wysiłku.
c) odnośnie kultu i życia religijnego (Izokrates niektóre praktyki pobożności obecne w Egipcie określił mianem askêseis) .
Święty Paweł stosuje czasownik askô tylko raz (Dz 24,16), jednak sama koncepcja często powraca w jego myśli: praktykowanie świętego życia nazywa bowiem gymnasia (1Tm 4,8). U ojców apostołów i apologetów z II wieku chrześcijanin nie jest nazywany askêtês, lecz athlêtês .
Wraz Klemensem Aleksandryjskim i Orygenesem słowo, które definitywnie weszło już do słownika chrześcijańskiego, przyjęło bardziej konkretną postać, zwłaszcza dzięki Filonowi. Orygenes, idąc po śladach pitagorejczyków, nazwał askêtaí tych wszystkich, którzy wyznają doskonałe życie. Od tego słowa utworzyły się w dalszej kolejności pochodne: askêtria (mniszka) oraz askêtêrion (klasztor, w formie zlatynizowanej asceterium ), askêtikón (dzieła pozostające w relacji z życiem duchowym, a zwłaszcza monastycznym) .
Ascetyzm wymaga nieustannego i inteligentnego ćwiczenia. Dla Atanazego asceza to dążenie, które nie wie, co to przerwy i nie toleruje ustępstw. Takie koncepcje włożył on w usta Antoniego na początku wielkiego kazania do mnichów egipskich. Ale istnieje również asceza mniej zorganizowana, którą praktykuje się w życiu codziennym i ze słodyczą znosi trudności dnia powszedniego. W tym znaczeniu mówi się na przykład o "umiarkowanym ascetyzmie” mnichów rosyjskich, zdolnych do znoszenia ciężkich prac fizycznych i surowości klimatu .
Bez wątpienia asceza chrześcijańska jest czymś różnym od zwykłej "gimnastyki”, jest poszukiwaniem życia z Bogiem. Z drugiej strony istnieje silna wiara w wartość owej współpracy wymiaru człowieczego z wymiarem boskim. Nie chodzi jedynie o uporządkowanie składników naszej psychologii, ale przede wszystkim o pozwolenie Jezusowi Chrystusowi, aby wzrastał w duszy. Można więc powiedzieć, że jedność pomiędzy ascezą a mistycyzmem jest doktrynalnym fundamentem wszystkich form monastycyzmu .

Książka "Duchowość chrześcijańskiego Wschodu. Przewodnik systematyczny" - Tomas Spidlik - oprawa twarda - Wydawnictwo Bratni Zew.