Biuletyn IPN nr 164-165 (7-8) / 2019

75. rocznica Powstania Warszawskiego

• Szymon Nowak - Najpiękniejsza polska bitwa

Powstanie Warszawskie do dziś budzi wiele emocji. Jedni twierdzą, że Insurekcja Sierpniowa nie miała sensu, była narodową katastrofą, błędem (a nawet obłędem), że wywołali ją nieodpowiedzialni i samozwańczy oficerowie Armii Krajowej, a walka była z góry skazana na porażkę. Inni utrzymują, że w tamtej sytuacji militarnej i politycznej nie było dobrego wyjścia, a próba oswobodzenia Warszawy własnymi rękami była jedyną szansą wywalczenia niepodległej Ojczyzny.

• Waldemar Grabowski – Pierwsza depesza powstańczej Warszawy

Przez wiele lat pojawiały się wątpliwości w sprawie pierwszej depeszy z powstańczej Warszawy do naczelnych władz Rzeczypospolitej w Londynie. Dziś możemy wreszcie je rozwiać.

• Waldemar Grabowski – Cywilna łączność radiowa w Powstaniu Warszawskim

W kontaktach Rządu RP na Uchodźstwie z Delegatem Rządu na Kraj i Komendą Główną AK w czasie Powstania Warszawskiego ważną rolę odgrywały cywilne stacje radiowe.

• Waldemar Grabowski – „Marat” z patrolu „Wani”

Archiwum IPN przechowuje niezwykle interesujące materiały dotyczące żołnierzy Polski Podziemnej aresztowanych w latach 1944–1945 i wywiezionych do Związku Sowieckiego. Wśród nich możemy odnaleźć kilka dokumentów na temat Edwarda Majcherczyka (1918–2006).

• Waldemar Grabowski – Czekając na „czerwoną zarazę”

Latem 1944 r. wojska Armii Czerwonej znalazły się w centralnej Polsce. Dowódcy AK musieli pilnie zdecydować, jaką postawę przyjąć wobec „sojusznika naszych sojuszników”.

• Ks. Jarosław Wąsowicz SDB – Salezjanie w Powstaniu Warszawskim

Salezjanie i ich wychowankowie brali czynny udział w powstaniu. Księża i koadiutorzy starali się zdobywać potrzebną żywność, podnosić w tych trudnych dniach na duchu, zapewniać opiekę duszpasterską. Byli kapelanami. Chłopcy przydzielani do pododdziałów i służb pomocniczych z poświęceniem pełnili funkcje gońców i łączników, działali w Harcerskiej Poczcie Polowej. Byli szczególnie przydatni z powodu świetnej znajomości terenu, przechodnich bram, przejść i wszelkich zakamarków dzielnicy.

• Justyna Błażejowska – Jan Olszewski: moje doświadczenia z 1 i 2 sierpnia 1944 roku

Dzisiaj chciałbym coś powiedzieć w związku z fragmentem opublikowanych w 2013 r. wspomnień Karola Modzelewskiego. Mianowicie, jak pamiętam dzień 1 sierpnia [1944 r.]. A pamiętam doskonale, chociaż miałem czternaście lat. Pierwsze takie przeżycie… Pozostało we mnie na zawsze i odbijało się szczególnie w dramatycznych sytuacjach.

• Ewelina Ślązak – Matka Boska Armii Krajowej

W czasie II wojny światowej, w tym podczas Powstania Warszawskiego, powstało wiele obrazów przedstawiających martyrologię narodu polskiego. Dzieje jednego z nich, obrazu Matka Boska Armii Krajowej Ireny Pokrzywnickiej, do dziś są znane nielicznym.

• Lech Kaczyński – Hołd

Lech Kaczyński, ówczesny prezydent Warszawy, dzień przed 60. rocznicą wybuchu Powstania Warszawskiego, 31 lipca 2004 r., otworzył długo oczekiwane muzeum, które powstało z jego inicjatywy. Przypominamy wygłoszone wtedy przez prezydenta przemówienie.

• Wojciech Wichert – Powstanie Warszawskie w niemieckiej (nie)pamięci

Po roku 1990 między Polską a Republiką Federalną Niemiec nastąpił dynamiczny rozwój stosunków politycznych i gospodarczych. Niestety, nie przełożyło się to na zbliżenie elit i społeczeństw obu państw na płaszczyźnie pamięci historycznej. Konstatacja ta dotyczy w szczególności hekatomby niemieckiej okupacji w Polsce, w tym zbrodniczej pacyfikacji Powstania Warszawskiego. Bohaterski zryw mieszkańców Warszawy w 1944 r. jest za Odrą praktycznie nieznany.

• Marceli Porowski – Na Starówce i w Śródmieściu

Byłem przeciwny ubarwianiu rzeczywistości, uważając, że to działa na krótką metę – wspominał prezydent powstańczej Warszawy.

Przed godziną „W”. Ostatnie dni konspiracji – pluton 1140

• Anna Szarzyńska-Rewska, „Renia” – Godzina „W”. Pogotowie w oddziale

W ostatnim tygodniu lipca 1944 r. wzrosło w Warszawie napięcie spowodowane udaną i szybką ofensywą wojsk radzieckich w kierunku stolicy. Szereg urzędów niemieckich i fabryk pośpiesznie ewakuowano, a ważniejsze arterie Warszawy prowadzące z Pragi w kierunku zachodnim, były zawalone nie kończącymi się kolumnami taborów wojskowych oraz rozbitków. Po Alejach Jerozolimskich, Chłodnej i Wolskiej nie kursowały z tego powodu tramwaje.

• Stefan Pawłowski – Delegatura Rządu na Kraj w czasie Powstania Warszawskiego

Gdy nad Warszawą pojawiły się samoloty sowieckie, przerwano rozmowy kapitulacyjne. Rosjanie nie przyszli jednak powstańcom z pomocą.

1939–1945 Bohater

• Andrzej Chmielarz – Antoni Chruściel

Wbrew powszechnemu i utrwalonemu przekonaniu, powstańczą walką w Warszawie kierował dowódca Okręgu AK Warszawa gen. Antoni Chruściel „Monter”, a nie gen. Tadeusz Komorowski „Bór”.

1939–1945 Zbrodniarz

• Anna Zechenter – Erich von dem Bach-Zelewski

Powoływał się na rycerski kodeks honorowy i przesłuchiwany przez polskiego prokuratora przyznawał się do polskich korzeni. Generał Waffen-SS i policji Erich von dem Bach-Zelewski odpowiedzialny za zagładę powstańczej Warszawy i masakrę dziesiątków tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci nigdy nie stanął przed sądem za pacyfikację polskiej stolicy.

Sylwetki

• Kinga Hałacińska – Tajemnica dziecięcego notesu

W szufladzie biurka przez pół wieku leżały niezwykle interesujące listy i zeszyt, w którym kilkunastoletni chłopiec opisał tragiczne chwile swoich najbliższych – aresztowanie rodziców wraz z ich dowódcą, Witoldem Pileckim. Pierwsi publikujemy fragmenty tych cennych dokumentów.

• Wojciech Polak – Do zobaczenia, Zbyszku

Generał Zbigniew Nowek – mój przyjaciel, jeden z najwybitniejszych polskich opozycjonistów walczących z władzą komunistyczną – zmarł nagle 17 czerwca 2019 r. Osoba o niespożytej energii, patriota, a jednocześnie znakomity przywódca i organizator, całe życie trwał przy dewizie „Bóg, Honor i Ojczyzna”.

Komentarze historyczne

Ewa Tylus – Czy Solidarność obaliła komunizm? Głosy dysydentów

Przy okazji rocznicy wyborów z 4 czerwca 1989 r. opozycjoniści ze Wschodu wspominali początki polskiej Solidarności i oddziaływanie tego ruchu na kraje części Europy zniewolonej komunizmem. Na zaproszenie IPN do Polski przyjechali: Petruška Šustrová z Czech, Dawid Berdzeniszwili z Gruzji, Ołeś Szewczenko z Ukrainy, Aleksander Podrabinek z Rosji i Leonardas Vilkas z Litwy.

• Danuta Sadowska – Nie dać im spokoju
• Jerzego Kanikuły boje z komuną.

W Trójmieście Solidarność Walcząca działała już od 1982 r. Jej aktywność zwiększyła się od następnego roku – kiedy inicjatywę w niej przejęli Ewa Kubasiewicz i Andrzej Kołodziej – i trwała do końca lat osiemdziesiątych. Jednym z jej szeregowych, ale bynajmniej nie  tuzinkowych działaczy był młody, wówczas dwudziestoletni licealista.

Pisarze niepodległości

• Marek Klecel – Poetka wielu epok
• Kazimiera Iłłakowiczówna (1889–1983)

Kazimiera Iłłakowiczówna, wnuczka wileńskiego filomaty Tomasza Zana, przyjaciela Adama Mickiewicza i syberyjskiego zesłańca, często zamieniała poetyckie powołanie na służbę publiczną. Po powrocie z Rosji do Polski w 1918 r. podjęła pracę urzędnika w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Od 1926 r. była osobistym sekretarzem marsz. Józefa Piłsudskiego.

Książki

• Izabela Suleja – Groza tamtego czasu

Nasi sąsiedzi Żydzi… to ważna i potrzebna pozycja, w niezwykle udany sposób łączy bowiem naukowe badania z aktywnością uczniów zmierzających do poszerzenia swego spektrum wiedzy o przeszłości. Wiedzy szczególnej, bo związanej ze światem, którego dzisiaj nie ma, a który stanowił ważny fragment minionej rzeczywistości.