Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965-1999

Opis książki:

W polskiej literaturze historycznej brak było dotychczas opracowania zawierającego podstawowe informacje o życiu i działalności wszystkich biskupów Kościoła w Polsce od czasów najdawniejszych do współczesności. Nie wszystkie z owych postaci uwzględniają także ogólne wydawnictwa biograficzne, jak na przykład Polski słownik biograficzny czy katolickie wydawnictwa encyklopedyczne: Encyklopedia kościelna. Podręczna encyklopedia kościelna oraz dotychczas wydane tomy Encyklopedii katolickiej. Doniosła rola Kościoła w Polsce oraz jego pasterzy w życiu religijnym i społecznym naszej Ojczyzny uzasadnia zatem w pełni podjęcie próby ukazania historii episkopatu polskiego przez zaprezentowanie sylwetek jego członków na przestrzeni dziejów Polski. Katalogi biskupów poszczególnych diecezji powstawały w Kościele już w okresie wczesnochrześcijańskim, przede wszystkim dla celów doktrynalno-apologetycznych. Rozwój tego typu zestawień przypadł zwłaszcza na okres Średniowiecza, zmieniając z czasem swój charakter na bardziej historyczno-informacyjny. Z tego też okresu pochodzą najstarsze katalogi biskupów polskich. W nowożytnej historiografii pierwszą próbą zestawienia wykazu wszystkich biskupów polskich było opracowanie Kaspra Niesieckiego, a następnie ks. Pawła Władysława Fabisza. Niemal sto lat później inną. bardziej wnikliwą próbę w tej dziedzinie podjął ks. Zbigniew Szostkiewicz w odniesieniu do biskupów polskich czasów przed zaborami, której kontynuacją w pewnym sensie było opracowanie Piotra Niteckiego, dotyczące biskupów w okresie utraty przez Polskę niepodległości. Biogramy biskupów działających w obecnym stuleciu opracowali Zdzisław Szuba, Krzysztof Krasowski i Krzysztof Prokop. Ważną publikacją z tego zakresu jest także katalog wszystkich biskupów ordynariuszy przygotowany przez ks. Kazimierza Dolę. Wiele cennych informacji zawierają również inne opracowania i słowniki biograficzne oraz schematyzmy i katalogi poszczególnych diecezji. Te najnowsze opracowania stanowią bogate źródło informacji o biskupach Kościoła w Polsce, choć żadne z nich nie daje pełnego obrazu w tym zakresie. Prace Z. Szostkiewicza, Z. Szuby i P. Niteckiego dotyczą bowiem tylko biskupów pewnego okresu historycznego, opracowanie K. Doli pomija zaś bliższe dane biograficzne wymienionych biskupów oraz nie uwzględnia w ogóle biskupów pomocniczych. Roczniki diecezjalne zaś z natury rzeczy uwzględniają tylko biskupów własnej diecezji. Niniejszy słownik biograficzny, oparty na wcześniejszych opracowaniach naukowych, a nie na badaniach źródłowych, jest zatem pierwszą próbą przedstawienia podstawowych informacji biograficznych o wszystkich biskupach obrządku łacińskiego, wchodzących w skład struktury administracyjnej" Kościoła w Polsce. Zawarte w tytule pojęcie biskupi Kościoła w Polsce rozumiane jest w niniejszej pracy szeroko. Oznacza ono biskupów zarówno narodowości polskiej, jak i obcego pochodzenia, którzy działali w diecezjach należących do najstarszych metropolii polskich (gnieźnieńska i lwowska), tych, które zostały utworzone w okresie zaborów (mohylewska, poznańska i warszawska), jak i tych, które powstały w ostatnim stuleciu (krakowska, wileńska i wrocławska, od 1972 roku, oraz białostocka, częstochowska, gdańska, katowicka, lubelska, przemyska, szczecińsko-kamieńska i warmińska). Uwzględniono także częściowo tereny metropolii ryskiej, obejmującej w pewnym okresie niektóre diecezje należące do Kościoła w Polsce (chełmińska, pomezańska, sambijska, warmińska). Po dłuższych wahaniach zdecydowano się również uwzględnić biskupów diecezji warmińskiej i wrocławskiej, zarówno w okresie ich bezpośredniej podległości Stolicy Apostolskiej (1821-1930), jak i po utworzeniu w 1930 roku metropolii wrocławskiej i włączeniu w jej struktury obu tych biskupstw (do 1945 r.). Wydaje się bowiem, że choć biskupów obu tych diecezji we wskazanym okresie nie można uznać za biskupów Kościoła w Polsce, to jednak dzieje obu tych jednostek administracji kościelnej, ich silny - mimo niekorzystnych uwarunkowań politycznych - związek z polskością, położenie na historycznych ziemiach polskich, a także ich obecna rzeczywistość uzasadniały włączenie biogramów ich pasterzy - niezależnie od ich stosunku do polskości - do niniejszego opracowania. W świetle przedstawionych wyżej założeń praca niniejsza pomija więc tych biskupów polskich, którzy nie mieli nigdy urzędu w strukturach administracyjnych Kościoła w Polsce (np. pracownicy Kurii Rzymskiej, pasterze diecezji w innych krajach, na terenach misyjnych, w środowiskach polonijnych itp.). Nie uwzględnia ona również biskupów misyjnych, działających na ziemiach polskich, oraz biskupów legendarnych wymienionych przez Długosza w okresie tuż po chrzcie Polski, a więc przed oficjalną erekcją naszych najstarszych diecezji, oraz biskupów domniemanych diecezji średniowiecznych, których istnienie jest wątpliwe. Za podstawowe kryterium, decydujące o włączeniu biogramów poszczególnych biskupów do niniejszego opracowania, przyjęto fakt prawomocnej - z punktu widzenia prawa kanonicznego - nominacji otrzymanej od kompetentnej władzy kościelnej. Władza pasterska przekazywana jest w Kościele przez udzielanie misji kanonicznej, upoważniającej do sprawowania jurysdykcji w ramach określonego urzędu. Na akt ten składa się: wskazanie kandydata (designatio personae), udzielenie mu prowizji, czyli nadanie tytułu {collatio Utuli), i objęcie - czasem przez pełnomocnika - nowego urzędu (missio in possessionem), co w przypadku prekonizacji biskupiej wiąże się ściśle z przyjęciem święceń biskupich. Najistotniejszym elementem udziału w realizacji władzy pasterskiej Kościoła, której pełnię posiada Biskup Rzymu, jest drugi z wymienionych elementów, czyli udzielenie prowizji kanonicznej. Aktu tego może dokonać wyłącznie prawnie ustanowiony przełożony kościelny z wyłączeniem jakiejkolwiek ingerencji władzy świeckiej. Innym zagadnieniem jest jednak sprawa wskazania kandydata, który otrzymać ma ową prowizję. W starożytności chrześcijańskiej biskupi wybierani byli przez wiernych pierwszych gmin chrześcijańskich, otrzymując następnie prowizję kanoniczną z rąk metropolity. Od IV wieku coraz większy wpływ na wybór kandydatów do biskupstwa mieli władcy świeccy. Od czasów Soborów Laterańskich w XII wieku wybór biskupów należał przede wszystkim do kapituł katedralnych, na których skład w związku z tym władcy świeccy usiłowali wywierać znaczący wpływ. W tym czasie utrwala się także zwyczaj rezerwowania przez papieży prawa do nieskrępowanego wyboru kandydatów na biskupstwa. W Polsce, ze względu na pełnienie przez biskupów także funkcji państwowych, władze świeckie również uważały za konieczne zagwarantowanie sobie wpływu na ich wybór. Prawdopodobnie już Bolesław Chrobry posiadał prawo wyznaczania kandydatów na biskupów zgodnie z ówczesną praktyką Kościoła. Prawo to faktycznie miał częściowo Władysław Jagiełło, od połowy XV wieku kapituły wybierały więc właściwie tylko formalnie nominałów królewskich, którzy otrzymywali później prowizję papieską. Prawo królów polskich do wyznaczania kandydatów oficjalnie uznane zostało przez Stolicę Apostolską dopiero na początku XV wieku, potwierdzone zaś przez papieża Sykstusa V w 1589 roku 13. Taki stan rzeczy trwał aż do utraty przez Polskę niepodległości u schyłku XVIII wieku. Od tej pory także państwa zaborcze wywierały decydujący wpływ na wyznaczanie osób, mających otrzymać prowizję na urząd biskupi. Dopiero w odrodzonym państwie polskim wybór kandydatów na biskupów zaczął należeć przede wszystkim do władz kościelnych, choć również nie bez udziału władz świeckich. W świetle tych zasad zrozumiałe jest zatem pominięcie w tym opracowaniu osób, które posiadały wprawdzie nominacje władzy świeckiej na urzędy biskupie, wybrane zostały przez kapituły, a nawet objęły bezprawnie urząd biskupi, lecz nie miały prowizji kanonicznej ze strony prawowitej władzy kościelnej. Na słownik biograficzny biskupów składają się 1542 biogramy ułożone w porządku alfabetycznym i obejmujące wszystkich pasterzy Kościoła w Polsce. Pod względem chronologicznym praca ta została doprowadzona do końca 1999 roku. Przyjęto zasadę, iż poszczególne biogramy winny składać się przede wszystkim z nazwiska i imienia biskupa, daty jego urodzin i śmierci oraz wykazu pełnionych funkcji biskupich w strukturach administracyjnych Kościoła w Polsce. Daty urodzin biskupów, żyjących w czasach Średniowiecza i Odrodzenia, są jednak na ogół nie znane, jedynie daty śmierci w większości wypadków odnotowały kroniki kościelne poszczególnych biskupstw, choć w niektórych przypadkach brak jest dokładnej daty zarówno urodzenia, jak i śmierci. Wówczas podano jedynie orientacyjnie okres życia i działalności. Na określenie biskupów - rządców diecezji przyjęto następujące terminy: "arcybiskup metropolita", "biskup" i "administrator apostolski". W odniesieniu zaś do biskupów pomocniczych przyjęto określenie "sufragan", choć nie jest ono w pełni ścisłe w sensie prawnokościelnym, lecz zgodne jest z pewną tradycją istniejącą w naszym kraju, oraz "koadiutor" w odniesieniu do biskupa pomocniczego z prawem następstwa. Te podstawowe informacje biograficzne rozwinięte zostały w dalszej części biogramu. Starano się zwrócić uwagę na pewne stałe elementy, mówiące o drodze życiowej omawianej postaci (studia, najważniejsze funkcje kościelne i bencficja), do chwili nominacji biskupiej. Szczególną uwagę zwrócono na okoliczności nominacji biskupich, także tych, które nie dotyczyły Kościoła w Polsce, przede wszystkim daty prekonizacji, a także - w miarę możliwości - konsekracji i objęcia urzędów biskupich. Założenia te nie we wszystkich biogramach mogły być jednak konsekwentnie zrealizowane ze względu na brak opracowań dotyczących niektórych diecezji i postaci. Ponieważ zaś opracowania, z których korzystano, różnią się czasem w odniesieniu do niektórych danych biograficznych między sobą, w wielu wypadkach konieczne było kierowanie się zasadą odwoływania do dzieł najnowszych o uznanym autorytecie naukowym. Trudności te wskazują na aktualność postulatu, dotyczącego przygotowania, poprzez badania źródłowe, wyczerpującej encyklopedii biskupów polskich, która może powstać tylko zbiorowym wysiłkiem polskich historyków. Poszczególne biogramy opatrzone zostały krótką notą bibliograficzną, składającą się z dwóch zasadniczych elementów. Pierwszy z nich wskazuje na źródła, świadczące o posiadaniu przez danego biskupa prowizji kanonicznej, uzasadniającej umieszczenie go w niniejszym słowniku. Jako podstawę do ustalenia chronologii biskupów poszczególnych diecezji wykorzystano opracowania oparte na źródłach watykańskich. Dla okresu do końca pontyfikatu papieża Celestyna III (l 198 r.) przyjęto w zasadzie wykaz biskupów opracowany przez o. Piusa Gamsa. Dla dalszych wieków, aż do końca pontyfikatu papieża Leona XIII (1903 r.), podstawę stanowiło osiem kolejnych tomów Hierarchia catholica. Zawarte w tych dziełach dane biograficzne weryfikowane były zazwyczaj z nowszymi wykazami biskupów, przede wszystkim ze wskazanymi wcześniej katalogami Z. Szostkiewicza i K. Doli. W odniesieniu do najnowszego okresu opierano się na wydawanych przez Stolicę Apostolską kolejnych rocznikach "La Gerarchia Cattolica e la Famiglia Pontificia" (1903-1911) oraz "Annuario Pontificio" (od 1912 r.). Drugi element bibliografii wskazuje na najważniejsze opracowania dotyczące danej postaci. W zasadzie ograniczono się tu do najnowszych encyklopedii, słowników i opracowań biograficznych, w których znaleźć można zazwyczaj także szerszą informację bibliograficzną. Pracę kończy indeks terytorialno-chronologiczny, przedstawiający krótki zarys historii poszczególnych diecezji, wraz z podstawową informacją bibliograficzną oraz wykaz wszystkich uwzględnionych w niniejszym słowniku biskupów ordynariuszy i biskupów pomocniczych z podaniem okresu formalnego piastowania przez nich określonych urzędów. W wykazie tym wyraźnie zaznaczono, którzy z ordynariuszy pełnili jedynie funkcje administratorów apostolskich oraz którzy z biskupów pomocniczych byli koadiutorami swoich poprzedników, a także sufraganie okręgowe tych biskupów pomocniczych, których informacja taka dotyczy. Pierwsze wydanie Biskupów Kościoła w Polsce opublikowane w 1992 roku przez Wydawnictwo Ośrodka Dokumentacji i Studiów Społecznych w Warszawie przyjęte zostało z życzliwym zainteresowaniem, o czym świadczą opublikowane recenzje i szybkie rozejście się nakładu. Zachęciło to Instytut Wydawniczy Pax do wznowienia tej publikacji, która ukazuje się obecnie w związku z tysiączną rocznicą powstania polskiej hierarchii kościelnej. W stosunku do pierwszej edycji słownika dokonano w nim wielu koniecznych korekt związanych ze zmianami w ramach Konferencji Episkopatu Polski, wprowadzono biogramy nowych biskupów, dokonano też wielu istotnych zmian w tekstach wcześniej istniejących, w wielu miejscach uzupełniona też została bibliografia, uwzględniająca nowe publikacje. Oddając do rąk Czytelników drugie wydanie niniejszego słownika biograficznego, czynię to z ufnością, że nadal służyć on będzie wszystkim, którym bliskie są dzieje Kościoła w Polsce. Tym zaś, którzy przyczynili się do jego wznowienia, zwłaszcza Pani redaktor Amelii Szafrańskiej, redaktorowi naczelnemu Instytutu Wydawniczego Pax, składam bardzo serdeczne podziękowanie.

Książka "Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965-1999" - ks. Piotr Nitecki - oprawa twarda - Wydawnictwo Pax.