Białoruś pod okupacją niemiecką

Opis książki:

Przedmiotem niniejszej rozprawy jest sytuacja na Białorusi pod okupacją hitlerowską (19411944). W niektórych aspektach nie różniła się ona od sytuacji na innych okupowanych obszarach Europy. Dotyczy to zwłaszcza nazistowskiego ludobójstwa typu ideologicznego, tj. eksterminacji głównie Żydów i politycznych przeciwników hitleryzmu. W zasadzie te same cele przyświecały okupantom przy wyzyskiwaniu potencjału ludzkiego i ekonomicznego dla potrzeb gospodarki wojennej Rzeszy, chociaż formy tej eksploatacji na Białorusi często miały charakter otwartej grabieży. Jednakże pod wieloma względami zachodziły też istotne różnice. Tak więc po pierwsze, Białoruś, podobnie jak inne obszary Związku Radzieckiego, była częścią państwa, którego terytorium zajęte zostało przez wojska Trzeciej Rzeszy i jej satelitów tylko częściowo, stąd nie mogło mieć zastosowania ius debellatio z jego konsekwencjami. Jako przykład posłużyć może sytuacja dwóch obszarów Suwalszczyzny i Okręgu Białostockiego, z których pierwszy wcielony został do Rzeszy jako terytorium całkowicie zajętej Polski, drugi zaś jako obszar ZSRR nie został wcielony formalnie, pomimo takiego zamiaru. Po drugie Białoruś znalazła się pod okupacją niemiecką nie jako państwo samodzielne, lecz jako część składowa wielonarodowego państwa ZSRR. Nie miała też ona trwalszych tradycji samodzielności państwowej. Pod tym względem Jej sytuacja była porównywalna z Ukrainą, lecz nie z republikami nadbałtyckimi, które w okresie międzywojennym były suwerennymi państwami. I wreszcie po trzecie jesienią 1939 r., tj. 20 miesięcy przed napaścią Niemiec na ZSRR, obszar i ludność Białoruskiej SRR wzrosły prawie dwukrotnie wskutek inkorporacji części terytorium państwa polskiego. W tym krótkim czasie dokonana została unifikacja administracyjna, jednakże utrzymały się zasadnicze różnice w strukturze społeczno-gospodarczej oraz świadomości ludności wschodniej i zachodniej części Białorusi. Okoliczności te w okresie okupacji wpłynęły na zróżnicowanie postaw miejscowych czynników politycznych oraz ludności. Postawy te przejawiały się w: a) Walce zwolenników władzy radzieckiej pod kierownictwem partii komunistycznej z hitlerowskim najeźdźcą. Jej celem była restytucja sytuacji politycznej i terytorialnego status quo sprzed 22 VI 1941 r. Wyrazem tej walki była działalność partyzantki radzieckiej, która w krótkim czasie stała się ważnym czynnikiem okupacyjnym dziejów Białorusi, w dużej mierze determinującym funkcjonowanie reżimu okupacyjnego. Złożyły się na to dwie przyczyny. Po pierwsze partyzantka była planową i integralną częścią wysiłku obronnego ZSRR, zbrojną egzekutywą władzy radzieckiej, co uwarunkowało Jej sprawność organizacyjną i siłę materialną. Po drugie zdołała ona stworzyć na Białorusi masowy ruch oporu, który w czerwcu 1944 r. obejmował 143 tyś. ludzi w partyzanckich szeregach. b) Dążeniach narodowych grup białoruskich do stworzenia samodzielnego państwa białoruskiego, oscylujących pomiędzy współpracą z władzą okupacyjną a orientacją proaliancką. Bez względu jednak na zróżnicowane postawy grupy te nie organizowały walki zbrojnej przeciwko Niemcom, lecz wykorzystywały warunki okupacji do narodowej aktywizacji społeczeństwa, organizowania białoruskich sił zbrojnych i instytucji przedstawicielskich, których ukoronowaniem stała się utworzona u schyłku okupacji Białoruska Centralna Rada. Ruch narodowy był konsekwentnie zwalczany przez podziemie radzieckie, a do końca 1943 r. także przez aparat SS i policji. Popierała go natomiast okupacyjna administracja cywilna, upatrując w nim obiecujący środek zwalczania partyzantki radzieckiej. c) Dążeniu polskiego podziemia podporządkowanego rządowi generała Sikorskiego do restytucji państwowego i terytorialnego status quo sprzed września 1939 r. Dramatyzm jego sytuacji wynikał z faktu, iż działało ono na obszarze spornym, który zarówno rząd polski, jak i radziecki uważały za część swego terytorium państwowego. Z tych samych względów wystąpiła sprzeczność interesów polskiego podziemia i białoruskich kół narodowych. W tej sytuacji, dążąc do osiągnięcia swych celów, podziemie polskie zmuszone było do manewrowania: od poprawnych stosunków z Niemcami w pierwszych miesiącach okupacji do współpracy z podziemiem radzieckim, która z kolei, po zerwaniu w kwietniu 1943 r. przez rząd ZSRR stosunków z rządem polskim, przekształciła się w fazę wzajemnej wrogości, wykorzystywanej przez Niemców do poprawy stanu swego bezpieczeństwa. Koncepcje i działania wspomnianych czynników politycznych na okupowanej Białorusi były zasadniczo wzajemnie sprzeczne i stosunkowo rzadko umożliwiały taktyczne porozumienie. Warto jednak zauważyć, że ten wielostronny front nie przebiegał ściśle według określonych kryteriów narodowościowych. Tak więc partyzantka radziecka z biegiem czasu wchłaniała nie tylko coraz więcej Białorusinów, lecz także Polaków. Liczny był udział Polaków w białoruskiej policji pomocniczej, Białorusini zaś stanowili duży odsetek składu osobowego polskiej Armii Krajowej, zwłaszcza na Wileńszczyźnie i Nowogródczyźnie. O takich czy innych postawach ludności decydowały nie tylko motywacje ideologiczne, lecz często inne okoliczności, nie wyłączając przymusu. Mimo to wytworzona sytuacja miała wiele cech wojny domowej i odbiegała od klasycznego wzorca "okupanciokupowani". Okoliczności te wydatnie komplikowały niekonsekwentne działania niemieckich władz okupacyjnych, dotyczące zwłaszcza metod pacyfikacyj" nych. Działania odwetowe SS i policji polegające na wyniszczaniu ludności cywilnej, paleniu wsi itp. wywoływały bowiem przeciwdziałanie generalnego komisarza Wilhelma Kubego, który stawiał na rozwiązanie polityczne i pozyskanie społeczeństwa. Na tym tle zarysował się długotrwały konflikt także w łonie władz okupacyjnych. Ponadto pewne różnice w funkcjonowaniu reżimu okupacyjnego występowały w zachodniej i wschodniej części Białorusi, z których pierwsza pozostawała pod zarządem cywilnym, druga zaś pod zarządem wojskowym. W tych złożonych warunkach ocena zjawisk występujących na okupowanej Białorusi sprawiała znaczne trudności. Występując po wojnie przed trybunałem amerykańskim w Norymberdze, były szef Głównego Urzędu SS, a od lata 1943 r. faktyczny kierownik polityki wschodniej Trzeciej Rzeszy Gottiob Berger wyraził opinię, iż Białoruś przedstawiała obszar, "na którym niestety nie można ustalić, co było fikcją, a co prawdą"1. Gerard Reitlinger badacz niemieckiej polityki na zajętych obszarach ZSRR, ówczesną sytuację Białorusi określił wręcz "prawem dżungli". Sytuacja ta nie pozostała bez wpływu na kierunki prac badawczych nad okupacyjnymi dziejami Białorusi, które z różnych względów obejmowały zagadnienia cząstkowe, dając w efekcie obraz wyselekcjonowany, a nierzadko wyidealizowany. Tak więc dorobek białoruskiej historiografii radzieckiej należy ocenić przede wszystkim jako wartościowe źródło poznania dziejów partyzantki radzieckiej i komunistycznego podziemia na Białorusi. Problematyce tej poświęcone zostały wydane pod auspicjami Instytutu Historii Partii przy KC KPB i Instytutu Historii Akademii Nauk BSRR zbiory dokumentów, w szczególności trzytomowe "Wsienarodnoje partizanskoje dwiżenije w Bicłorussii w gody Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny", Mińsk 19671982, "Podpolnyje partijnyje organy Kompanii Biełorussii w gody Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny", Mińsk 1975, "Podpolnyje komsomolskije organy Biełorussii w gody Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny", Mińsk 1976 oraz wydany w ostatnich latach nowy trzytomowy zbiór dokumentów pt. "Wsienarodnaja borba w Biełorussii protiw niemiecko-faszistskich zachwatczikow w gody Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny". Zagadnienia wojny partyzanckiej szczegółowo rozpatrują prace zbiorowe: "Partyzanskaja baraćba biełaruskaha naroda u hady Wialikaj Ajczynnaj Wajny", Mińsk 1959, "Historyja Biełaruskaj SSR", t. IV, Mińsk 1975 oraz prace autorów: L. Canawy, P. Kalinina, I. Krawczenki, P. Lipiły, P. Ponomarenki, W. Romanowskiego i innych oraz liczne wspomnienia jej uczestników. Pacyfikacyjną działalność oddziałów SS i Wehrmachtu ukazują publikacje: zbiór dokumentów "Priestuplenija niemiecko-faszistskich okkupantow w Biełarussii 19411944", Mińsk ł965, "Nacistskaja politika gienocida i "wyżżenoj ziemli" w Biełorussii 19411944", Mińsk 1984 oraz opracowane przez A. Adamowicza, J. Bryła i W. Kaleśnika relacje świadków pt. "Ja z wohniennaj wioski", Mińsk 1975. Działalność tę przedstawia się z reguły w kontekście zamierzonego przez okupanta wyniszczenia narodu białoruskiego, nie wskazując na jej odwetowy charakter. Nie ukazała się dotychczas na Białorusi odrębna publikacja poświęcona eksterminacji ludności żydowskiej. Niewielką uwagę poświęca się także niemieckiej polityce wobec Białorusi, funkcjonowaniu reżimu okupacyjnego na jej obszarze oraz działalności grup nacjonalistycznych. Kwestie te porusza W. Romanowski w specyficznym kontekście współczesnej walki z białoruskim nacjonalizmem ("Saudzielniki u złaczynstwach", Mińsk 1964), a także A. Faktorowicz w swej pracy poświęconej zwalczaniu przez partyzantkę przedsięwzięć władz okupacyjnych w dziedzinie rolnictwa. Ogólnikowo traktują te sprawy autorzy "Historyi Biełaruskaj SSR", t. IV. Braki te w pewnym stopniu uzupełnia białoruska historiografia emigracyjna. W szczególności na uwagę zasługują dwa wartościowe zbiory dokumentów dotyczące działalności Białoruskiej Centralnej Rady: "Druhi usiebiełaruski kanhres", Monachium 19541 "Za dziarżaunuju niezależność Biełarusi", Londyn 1960. Znaczne wartości poznawcze mają wspomnienia K. Akuły, L. Halaka, S. Kousza i J. Maleckiego, opracowania I. Kasiaka, V. Kalusha (R. Ostrowskiego), A. Martosa, L. Rydlewskiego oraz liczne przyczynki ogłoszone w periodyce emigracyjnej. Wadą tych opracowań jest brak wykorzystania dokumentacji archiwalnej, zaletą zaś liczne szczegółowe informacje z autopsji, dotyczące atmosfery, konkretnych wydarzeń, układów i postaci działających w czasie okupacji. Autorzy zachodnioniemieccy, brytyjscy i amerykańscy rozpatrują okupacyjne dzieje Białorusi bądź jako wycinek polityki niemieckiej na okupowanym obszarze ZSRR (O. Brautigam, A. Dallin, R. Herzog, E. Hesse, P. Kleist, G. Reitlinger), bądź też w kontekście historii Białorusi (I. Lubachko, N. Vakar) czy genezy białoruskiej powojennej emigracji (J. Loftus). Część tych autorów poświęca niewiele uwagi dziejom Białorusi pod okupacją niemiecką, jednakże niektórzy z nich wnieśli poważny wkład do zbadania specyficznych zagadnień, takich jak wojna partyzancka (Hesse), geneza i działalność Związku Młodzieży Białoruskiej (Herzog) czy postawy ludności Białorusi wschodniej na początku okupacji (Vakar). Z kolei Heiber i Reitlinger zajmowali się oceną stosunku Kubego do eksterminacji Żydów na Białorusi. Okupacyjne dzieje Białorusi nie były dotychczas przedmiotem szczegó- łowych badań historyków polskich. W dużym skrócie poruszają je w kontekście szerszych zagadnień W. Bonusiak, M. Kosman i C. Madajczyk. Polityka niemiecka w Okręgu Białostockim przedstawiona została przez J. Karlikowskiego, jednakże jego badania w niewielkim stopniu objęły wschodnie obszary tego okręgu, które po wojnie pozostały w składzie Białoruskiej SRR. Skromny jest zwłaszcza dorobek badawczy dotyczący kwestii polskiej na okupowanej Białorusi, który ogranicza się do niektórych cząstkowych zagadnień. Tak więc M. Juchniewicz przedstawił udział Polaków w radzieckim ruchu oporu na Białorusi, a C. Chlebowski działalność dywersyjną "Wachlarza" m.in. na jej obszarze. Więcej elementów do zbadania kwestii polskiej wnoszą prace autorów emigracyjnych J. Erdmana i J. Prawdzic-Szlaskiego poświęcone dziejom Armii Krajowej na Nowogródczyźnie. Stwierdzić zatem wypada, że poza opublikowanymi zbiorami dokumentów i opracowaniami o charakterze przyczynkarskim nic dysponujemy dotychczas naukową monografią przedstawiającą okupacyjne dzieje Białorusi w całościowym wymiarze problemowym. Nie pretenduje do tego autor niniejszej pracy, którego zamiarem była próba przedstawienia podstawowych procesów politycznych występujących na Białorusi w latach 19411944, potraktowanych kompleksowo i z uwzględnieniem wszystkich najważniejszych uwarunkowań. Dążąc do tego celu autor nie sugerował się zróżnicowanymi i przeważnie sprzecznymi ocenami współczesnych i powojennych rzeczników tych procesów. W tym stanie rzeczy nie było celowe i możliwe przyjęcie określonej tezy generalnej czy innego gotowego założenia. Przeciwnie w procesie badawczym autor kierował się dążeniem przede wszystkim do zbadania i udokumentowania szczegółów oraz samodzielnego formułowania na ich podstawie logicznych wniosków. Szczególnie dużą uwagę zwracał autor na wykorzystanie dokumentacji współczesnej, zarówno opublikowanej (dokumenty norymberskie), jak też archiwalnej. Źródła te w dużej mierze okazały się dostępne w Polsce. Wykorzystano więc zmikrofilmowany po wojnie w Stanach Zjednoczonych (tzw. mikrofilmy aleksandryjskie) zespół dokumentów Reichsministerium fur die besetzten Ostgebiete (T454) znajdujący się niemal w komplecie w Archiwum Akt Nowych w Warszawie oraz zespoły dokumentów Reichsflihrera SS (T175) i NSDAP (T81) w AAN i częściowo w Archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Z tego ostatniego archiwum wykorzystano także bogaty zespół dokumentów Amerykańskiego Trybunału Wojskowego w Norymberdze. Wiele materiałów odnoszących się zwłaszcza do sytuacji ludności polskiej na Białorusi i stosunków polsko-iałoruskich dostarczyły zespoły Delegatury Rządu oraz Armii Krajowej przechowywane w Centralnym Archiwum KC PZPR. Niespodziewanie obfita okazała się w bibliotekach polskich niemiecka i białoruska periodyka i inne wydawane w czasie wojny publikacje. Stan tych czasopism jest Jednak zróżnicowany. Niektóre tytuły znajdują się w stanie szczątkowym, inne zaś niemal w komplecie. Najbardziej zasobne są pod tym względem biblioteki uniwersyteckie w Warszawie, Poznaniu i Toruniu oraz biblioteka Ossolineum we Wrocławiu. Kserokopie wielu artykułów uzyskano także z bibliotek Moskwy i Republiki Federalnej Niemiec. Wykorzystano też czasopisma białoruskie z lat 19401945 oraz nie publikowane wspomnienia ówczesnych działaczy politycznych przechowywane w Białoruskiej Bibliotece i Muzeum im. F. Skaryny w Londynie. Istotnym uzupełnieniem wymienionych materiałów są listy i szczegółowe relacje osób działających na Białorusi pod okupacją niemiecką, uzyskane przez autora często w ostatniej chwili. W sumie materiał źródłowy okazał się w zasadzie wystarczający dla potrzeb badawczych autora. Ewentualna dalsza kwerenda w archiwach Białorusi i RFN zapewne mogłaby pozwolić na pogłębienie i poszerzenie niektórych specyficznych zagadnień, zwłaszcza gospodarczych, oraz stanu oświaty i kultury. W pracy przyjęto zasadę chronologicznego rozpatrywania zjawisk. W rozdziale I przedstawiono niemieckie zainteresowania kwestią białoruską do napaści na ZSRR w czerwcu 1941 r. Rozdział następny ukazuje sytuację na Białorusi w pierwszych miesiącach wojny. Obszerny rozdział III, obejmujący okres od bitwy pod Moskwą do klęski armii niemieckiej pod Kurskiem, rozpatruje aktywizację działalności partyzantki radzieckiej, tendencje polityki wschodniej kół kierowniczych Trzeciej Rzeszy oraz politykę władz niemieckich na okupowanej Białorusi. Na tym tle zarysowano kształtowanie się nastrojów ludności i dążeń białoruskich grup politycznych. Rozdział IV przedstawia te zagadnienia w ostatniej fazie wojny, w warunkach uświadomienia sobie przez wszystkie działające czynniki polityczne i ludność zbliżającej się klęski Niemiec hitlerowskich. Wreszcie w zakończeniu podjęto próbę oceny skutków wojny i okupacji.

Książka "Białoruś pod okupacją niemiecką" - Jerzy Turonek - oprawa miękka - Wydawnictwo Książka i Wiedza.