Badania nad Biblią w XIII wieku. Super Psalmum XXIII

Opis książki:

Praca Tomasza Gałuszki dotyczy dziedziny bardzo mało znanej w Polsce: egzegezy w średniowieczu. Także poza Polską badania w tym zakresie stanowią niewielki wycinek prac nad literaturą wieków średnich. Książka ta jest cenna nie tylko ze względu na swoją oryginalność, ale również z powodu organizacji i układu treści. Pozwala wejść czytelnikowi w głąb metod pracy i warsztatu średniowiecznych egzegetów i teologów oraz zapoznać się z dorobkiem myśli biblijnej XIII wieku. Wybór trzech egzegetów, dominikanów z XIII wieku (Hugo de Sancto Caro, Tomasz z Akwinu, Mikołaj Gorran), był bardzo trafny, gdyż należeli oni do najwybitniejszych teologów swej epoki.
Prof. dr hab. Zofia Włodek
FRAGMENT
"U początków stał jeden tekst — Biblia” — stwierdził Jean–Louis Biget, francuski historyk, w odpowiedzi na pytanie o genezę wielkich średniowiecznych przemian w dwunasto– i trzynastowiecznej Europie. Niezaprzeczalnie to, co przyniosły te dwa wieki, było rewolucyjne nie tylko dla człowieka żyjącego w tamtej rzeczywistości, ale skutki tych zmian odczuwamy do dnia dzisiejszego. Stworzenie uniwersytetów z niezależnymi wydziałami (teologia, medycyna, prawo, sztuki), wprowadzenie nowych tekstów, tłumaczeń literatury arabskiej, a później również greckiej, wśród których wyjątkowe miejsce zajęły dzieła Arystotelesa, zmieniło nie tylko spojrzenie na wiele kwestii teologicznych i filozoficznych, ale ukształtowało całkowicie nowy sposób uprawiania nauki. Jednak nim powiew tej intelektualnej reformy objął wszystkie sfery średniowiecznego świata, w pierwszym rzędzie dotknął on ówczesne podejścia do Biblii. Była ona już nie tylko przedmiotem dysput (collatio) w zamkniętych klasztornych murach, ale "wyszła” do ludu. Nie chodziło tu tylko o jakąś sprawnie przemyślaną akcję grupy teologów, którzy postanowili spopularyzować Pismo święte, ale o realnie działającego Ducha, który zapalał ludzi do poznawania Pisma i upajania się jego treścią. Pojawienie się ruchów katarskich i zwolenników Piotra Waldo, tzw. Ubogich z Lyonu, którzy za autorytet uznawali sola Scriptura, spotęgowało tylko zainteresowanie tą Księgą. Było w niej "coś”, co zmieniało pojedynczych ludzi i całe społeczności. Średniowiecze zaczęło oddychać Biblią. Nie sposób było już się od niej uwolnić, ale też nikt nie myślał jej porzucać, ponieważ w niej zawierało się całe bogactwo wiedzy i klucz do bram nieba. Stała się ona zarówno elementarzem, za pomocą którego młody adept przyklasztornej szkoły poznawał tajniki czytania i pisania, jak i dziełem, które prowadziło przyszłych mistrzów ku poznaniu najgłębszych prawd wiary. Żyjący na przełomie dwunastego i trzynastego wieku angielski uczony Robert Grosseteste wyraził to przekonanie w następujących słowach: "Pismo bowiem zawiera wszystko to, co jest ponad naturą, co związane jest z naszym odnowieniem i przyszłym uwielbieniem. Zawiera bowiem całą naukę moralną i całą wiedzę racjonalną”. Świadomość doniosłej roli, jaką pełniła Biblia zarówno w kształtowaniu życia doczesnego, jak i uzyskaniu życia wiecznego, stawiała tę księgę na wyjątkowym miejscu. W takiej atmosferze powszechnego powrotu do Biblii i ewangelicznego radykalizmu, na początku trzynastego wieku powstały dwa wielkie zakony: Braci Mniejszych i Braci Kaznodziejów. Ich święci założyciele, Franciszek i Dominik, wyszli naprzeciw pragnieniom, jakie zrodziły się w sercach chrześcijan tamtej epoki — realnego doświadczenia chrześcijaństwa, o którym mogli przeczytać, lub raczej usłyszeć, w nowotestamentalnych Dziejach Apostolskich. Powstały zatem wspólnoty braci chcących naśladować Chrystusa i Jego uczniów w ich ubóstwie, życiu braterskim i wędrownym kaznodziejstwie. To właśnie kaznodziejstwo stało się największą, jak na owe czasy, "katedrą uniwersytecką”, z której głosiciel, odwołując się do wcześniejszego nauczania mistrzów, wyjaśniał słuchającemu go ludowi tekst Biblii. Ci zaś, którzy byli żądni jeszcze głębszej wiedzy, zaczęli wypełniać coraz liczniej powstające szkoły. Słuchający nauki biblijnej nie rekrutowali się już tylko ze środowisk mniszych, których członkowie medytowali nad tekstem głównie po to, by zdobywać kolejne stopnie duchowej doskonałości, ale byli to zakonni i świeccy duchowni. Skończył się czas bezinteresownej kontemplacji Biblii, a rozpoczął się czas — jak głosi dominikańskie zawołanie — "Kontemplacji i dzielenia się jej owocami” (Contemplare et contemplata aliis tradere). Pismo zatem, oprócz tego, iż wciąż było tekstem, nad którym medytowano, stało się również tekstem, który zaczęto studiować i badać z pomocą tych wszystkich narzędzi i metod, jakie wypracowano w średniowieczu. Jednym z ważniejszych rezultatów tych badań był komentarz biblijny, który przybrał pod koniec wieku dwunastego i w całym wieku trzynastym nową formę i począł pełnić nowe funkcje. Rozbudowane prologi, wzbogacone o zdobycze nowatorskich koncepcji filozoficznych, stawały się erudycyjną "wizytówką” autora. Wielopoziomowe expositiones, w których interpretacja duchowa splatała się z literalną, a szczegółowe problemy z dziedziny filozofii i przyrody z dyskursem teologicznym o najwyższym poziomie spekulacji, tworzą, pomimo pozornego chaosu, zorganizowaną i logiczną całość. Wielość zaś i różnorodność form i metod, które wypełniają średniowieczny komentarz biblijny często w sposób niewidoczny, czynią komentowany tekst przestrzenią, którą tylko pod kątem precyzyjnie przemyślanej konstrukcji można nazwać dziełem zamkniętym i skończonym. Każda z nich otwiera bowiem nieograniczone możliwości interpretacyjne. Autor komentarza biblijnego nie rościł sobie ambicji wyczerpania całości znaczeń ukrytych w słowach, ale, ograniczając swoje analizy jedynie do prezentacji mniej lub bardziej rozbudowanych wykładów, odsłaniał przed czytelnikiem lub słuchaczem jakąś cząstkę biblijnej rzeczywistości. Podobnie i moim zamiarem w momencie podjęcia badań nad problematyką trzynastowiecznej egzegezy biblijnej nie było całościowe przedstawienia tego zagadnienia, lecz jedynie naszkicowanie wybranych aspektów, które znalazły odzwierciedlenie w ówczesnych komentarzach do Psalmów. Postanowiłem zatem, biorąc pod uwagę wielowątkowość i złożoność tego rodzaju tematyki, wprowadzić pewne ograniczenie, o którym informuje tytuł niniejszej rozprawy — ,,Super Psalmum XXIII. Badania nad Biblią w XIII wieku”. Niniejsze studium zamknie się w obrębie tylko jednego tekstu biblijnego — Psalmu XXIII (24) rozpatrywanego w kontekście trzech średniowiecznych komentarzy autorstwa trzech dominikanów: Hugona de Sancto Caro, Tomasza z Akwinu i Mikołaja Gorrana. Powód takiego zawężenia badań jest trojaki. Po pierwsze, umożliwi zobaczenie różnego rodzaju sposobów czytania Biblii, które były właściwe dla egzegezy w dobie rozwijających się uniwersytetów. Po drugie, skupienie się na fragmencie tekstu komentarza pozwoli dokładnie prześledzić jego strukturę oraz zaprezentować kilkanaście typów form prostych, które spotyka się nie tylko w dziełach ściśle egzegetycznych, ale także w całej, tak teologicznej jak i filozoficznej, średniowiecznej twórczości komentatorskiej. Wreszcie, trzecim celem jest ukazanie w oparciu o komentarze do jednego psalmu kilku szczegółowych kwestii teologicznych, które zostały podjęte przez biblistów dominikańskich.

Książka "Badania nad Biblią w XIII wieku. Super Psalmum XXIII" - Tomasz Gałuszka OP - oprawa miękka - Wydawnictwo Homini. Książka posiada 232 stron i została wydana w 2005 r.