Administracja Apostolska Łemkowszczyzny w latach 1945-1947

Opis książki:

W latach 1944-47 miały miejsce wydarzenia, które zaciążyły na powojennych losach ludności ukraińskiej i rusińskiej w Polsce. Najpierw wysiedlenia znacznej jej części na Ukrainę Radziecką, a następnie rozproszenie pozostałych na północno-zachodnich terenach kraju doprowadziły do rozbicia struktur Kościoła greckokatolickiego. Mimo iż nie wydano żadnego dokumentu likwidującego obrządek wschodni w Polsce, faktycznie na skutek wydarzeń z lat 1944-47 jego działalność była zawieszona. Na terenach ZSRR Kościół unicki został włączony w 1946 r. do Kościoła prawosławnego. Także w innych państwach Europy Srodkowo-Wschodniej działalność tego obrządku była utrudniana. Procesy, które towarzyszyły rozbiciu ustalonych przed wybuchem II wojny światowej struktur Kościoła unickiego w Polsce, przedstawiono w tej pracy na przykładzie utworzonej w 1934 r. Administracji Apostolskiej Łemkowszczyzny (dalej: AAŁ). W pracy użyłem wielu pojęć, które dla jasności wywodów wymagają wyjaśnienia. Przede wszystkim Łemkowszczyzna. Pochodzi ono od nazwy Łemkowie, które pojawiło się w literaturze naukowej w pierwszej połowie XIX w. i oznaczało ludność zamieszkującą tereny pomiędzy rzekami Poprad i Osławą. Różniła się ona od Polaków i Słowaków obyczajami, językiem, wyznaniem, od Ukraińców zaś różniła Łemków specyficzna gwara ze słowem łem - tylko, zamiast ukraińskiego łysze. Od tego wyrazu nazwano ludność zamieszkującą górzyste tereny Beskidów, a od niego region w którym zamieszkiwali1. Dlatego nazwy Łemkowie - Łemkowszczyzna w mojej pracy mają charakter wyłącznie etnograficzno-geograficzny. Granice Łemkowszczyzny zostały ustalone przez polskiego etnografa Romana Reinfussa na podstawie badań przeprowadzonych w okresie międzywojennym. Od zachodu jej granicą była rzeka Poprad, od wschodu dolina rzeki Osławy, od północy granica nie była tak wyrazista, mniej więcej znajdowała się na lini Grybów - Gorlice - Jasło - Krosno. R. Reinfuss wydzielił wiele lokalnych grup nieposiadających cech kultury łemkowskiej. Była to między innymi ludność zamieszkująca wsie Biała Woda, Czarna Woda, Jaworki i Szlachtowa, a tereny, na których się znajdowały, nazywano Rusią Szlachtowską. Przywołany badacz wyłączył mieszkańców wsi Dubne i Leluchów, nazywając ich Wengrinami. Nazw Łemkowie i Łemkowszczyzna zaczęto powszechnie używać, także wśród samych mieszkańców Beskidu Sądeckiego i Niskiego, w dwudziestoleciu międzywojennym. Do rozpowszechnienia tego nazewnictwa przyczyniło się także wyłączenie z diecezji przemyskiej obrządku wschodniego 9 dekanatów i utworzenie z nich w 1934 r. AAŁ. Objęła ona tereny wykraczające poza ustalone przez polskiego etnografa obszary. W jej skład weszła między innymi Ruś Szlachtowska, Leluchów, Dubne, a także tereny wokół Sanoka, Dynowa - niezamieszkane przez Łemków. Wyłączono zaś miejscowości leżące w dolinie Osławy z Komańczą. Zasięg terytorialny pracy określają granice AAŁ, niepokrywające się z terenami Łemkowszczyzny. Wśród Łemków ścierały się różne orientacje polityczne. Dwie główne to proukraińska i rusofilska3. Tę ostatnią można podzielić na staroruską - odnoszącą się do przeszłości Rusi lecz wrogą lub obojętną wobec Rosji, i moskalofilską (moskwofilską) - również nawiązującą do tradycji Rusi Kijowskiej, ale uważającą jednak Rosję za jej kontynuatorkę. Na Łemkowszczyźnie problemy polityczne wiązały się z wyznaniowymi, co jaskrawo było widać w dwudziestoleciu międzywojennym. W pracy używam zamiennie pojęć: Kościół greckokatolicki, Kościół unicki, obrządek wschodni, obrządek unicki, obrządek greckokatolicki*. Są to pojęcia równoznaczne, jednak każde z nich akcentuje inne aspekty historyczne i kulturowe. Warto podkreślić, że zgodnie z prawem kanonicznym powinno używać się pojęcia obrządek katolicki, zamiast Kościół. Jednak ze względu na pewną niezależność i odmienność kulturową używa się pojęcia Kościół. Najstarszym z pojęć jest obrządek (Kościół) unicki. Sięga ono genezy, czyli zawartej w Brześciu w 1596 r. unii pomiędzy prawosławiem a Kościołem rzymskokato- lickim na terenie Rzeczypospolitej, do której prawosławna diecezja przemyska przystąpiła dopiero w 1692 r. Natomiast nazwa Kościół (obrządek) greckokatolicki utworzona została przez władze austriackie w Galicji, a po odzyskaniu niepodległości stała się bardzo popularna. Z kolei Kościół (obrządek) wschodni podkreśla korzenie kulturowe. Obecnie wyżej wymienione pojęcia funkcjonują wyłącznie w literaturze historycznej, a ich miejsce zastąpiły używane dzisiaj nazwy Ukraińska Cerkiew Katolicka, Kościół Bizon tyńsko- Ukraiński. W pracy starałem się wykazać na przykładzie AAŁ powiązanie wysiedleń ludności ukraińskiej z Polski ze sytuacją Kościoła unickiego. Te wydarzenia doprowadziły do rozbicia jego struktur. Unikałem nazywania tych procesów likwidacją Kościoła greckokatolickiego, albowiem w Polsce nie zostało to potwierdzone w żadnym dokumencie. Po roku 1947 wierni uniccy pozostawali w kraju, choć nie mogli legalnie praktykować w swoim obrządku. W latach 1945-47 Kościół greckokatolicki został pozbawiony majątków, jego hierarchię usunięto z kraju, a grekokatolicy mogli legalnie praktykować w obrządku łacińskim lub w prawosławiu. Układ pracy jest chronologiczno-przedmiotowy. W pierwszym rozdziale, mającym charakter wprowadzenia w problematykę wyznaniową na Łemkowszczyźnie, przedstawiam okoliczności powstania AAŁ i jej funkcjonowanie do 1944 r. Drugi rozdział poświęcam wydarzeniom z lat 1944-47, które miały decydujący wpływ na położenie Kościoła greckokatolickiego, to jest wysiedleniom ludności ukraińskiej na Ukrainę Radziecką i północno-zachodnie tereny Polski. W kolejnym rozdziale skupiłem się wyłącznie na procesach, które doprowadziły do rozbicia AAŁ. Ostatni rozdział traktuje o stosunku Kościoła rzymskokatolickiego do greckokatolickiego. Bibliografia dotycząca AAŁ w latach 1944-47 jest znikoma. Dotychczas opublikowano trzy artykuły podejmujące problem administracji apostolskiej, z których tylko tekst K. Z. Nowakowskiego wkracza w ramy czasowe rozprawy5. Ukazało się natomiast wiele pozycji dotyczących spraw wyznaniowych na Łemkowszczyźnie i wiążących je z problematyką polityczną6. Stosunkowo dobrze opracowane są zagadnienia związane z wysiedleniami ludności ukraińskiej. Sporo jest literatury dotyczącej architektury cerkiewnej na Łemkowszczyźnie. Podejmując się opracowania tematu administracji apostolskiej w latach 1944-47, zdawałem sobie sprawę z niewielkiej liczby opublikowanych źródeł, co wymagało zapoznania się z materiałami przechowywanymi w archiwach: w Archiwum Państwowym w Krakowie i Przemyślu, oraz Archiwum Kurii Metropolitarnej w Krakowie. W przemyskim archiwum wykorzystałem zespół Administracji Apostolskiej Łemkowszczyzny doprowadzony do 1945 r. W archiwach państwowych wykorzystałem nadto zespoły Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie, Starostwa Powiatowego w Brzozowie oraz Sanoku. Mimo starań nie udało mi się przeprowadzić kwerendy w Archiwum Delegatury Urzędu Ochrony Państwa w Krakowie. Udostępniono mi tylko materiały wtórne, dotyczące duchownych greckokatolickich. Nie udało mi się także dotrzeć do materiałów z Archiwum Delegatury UOP w Rzeszowie oraz Archiwum Diecezjalnego w Tarnowie i Przemyślu. Ze źródeł opublikowanych posłużyłem się wspomnieniami duchownych związanych z AAŁ - ks. Stepana (Stefana) Dziubyny i ks. Iwana (Jana) Polańskiego7. Wspomnienia pierwszego uzupełniłem przeprowadzonym z nim wywiadem. Ukazał się również dziennik ks. Jarosława Bohatiuka. Ważnym dokumentem jest sprawozdanie z sytuacji Kościoła greckokatolickiego w Polsce opracowane w 1948 r. dla Stolicy Apostolskiej przez ks. Wasyla (Bazylego) Hrynyka". Kilka dokumentów dotyczących spraw wyznaniowych zostało opublikowanych w zbiorach dotyczących wysiedleń ludności ukraińskiej w latach 1944-47. Rozdział dotyczący wysiedleń ludności ukraińskiej oparłem na opublikowanych wydawnictwach źródłowych10 i opracowaniach, wykorzystałem też zgromadzone podczas kwerendy materiały archiwalne.

Książka "Administracja Apostolska Łemkowszczyzny w latach 1945-1947" - Mariusz Ryńca - oprawa miękka - Wydawnictwo Historia Iagellonica.