Powszechna historia ustroju

Do Czytelnika 21
Przedmowa 23

Dział I. Między starożytnością a średniowieczem 27

Uwagi wstępne 29

Rozdział 1. Upadek zachodniego cesarstwa rzymskiego 33

1.1. Przyczyny upadku 33
1.1.1. Przyczyny zewnętrzne 33
1.1.2. Przyczyny wewnętrzne 35
1.1.2.1. Kryzys gospodarczy 35
1.1.2.2. Kryzys na rynku pracy 35
1.1.2.3. Przyczyny ekologiczno-przyrodnicze 36
1.1.2.4. Przyczyny społeczne 37
1.1.2.4.1. Rozkład kultury miejskiej 37
1.1.2.4.2. Kryzys moralny i obyczajowy 38
1.1.2.4.3. Osłabienie rodziny rzymskiej 38
1.1.2.4.4. Spadek przyrostu naturalnego 39
1.1.2.4.5. Niechęć do służby wojskowej 40
1.1.2.4.6. Kryzys ideologiczny 40
1.1.2.5. Przyczyny polityczne 41
1.1.2.5.1. Przyczyny wewnętrzne 41
1.1.2.5.2. Przyczyny zewnętrzne 42
1.2. Cesarstwo wschodniorzymskie (395–1453) 44

Rozdział 2. Cesarstwo rzymskie a chrześcijaństwo 46

2.1. Stosunek państwa rzymskiego do chrześcijaństwa 46
2.2. Pierwotna organizacja Kościoła katolickiego 47
2.3. Stanowisko cesarzy rzymskich w Kościele katolickim 49

Rozdział 3. Ustrój rodowo-plemienny germańskich państw szczepowych 51

Rys historyczny 51
3.1. Ustrój rodowo-plemienny 52
3.1.1. Rozmieszczenie plemion germańskich 52
3.1.2. Kultura i cywilizacja Germanów 52
3.1.2.1. Wiara i religia germańska 53
3.1.2.2. Ideały moralne Germanów 53
3.1.3. Organizacja życia społecznego 54
3.1.3.1. Rodzina germańska 54
3.1.3.2. Różnicowanie się społeczeństwa 55
3.1.3.3. Drużyna 56
3.1.3.4. Geldonie 56
3.1.4. Władze centralne plemion germańskich 57
3.1.4.1. Wiec plemienia 57
3.1.4.2. Zjazdy arystokracji plemiennej 57
3.1.4.3. Król 58
3.1.5. Zarząd lokalny w państwie germańskim 58
3.1.6. Organizacja wojskowa w państwie germańskim 58
3.1.7. Wymiar sprawiedliwości 59
3.1.7.1. Sądownictwo 59
3.1.7.2. Zemsta rodowa 59
3.2. Rozwój szczepowych państw germańskich 60
3.2.1. Osiedlanie się państw szczepowych 60
3.2.2. Rozmieszczenie państw szczepowych 61
3.2.3. Państwa szczepowe germańskie na Wyspach Brytyjskich 63

Dział II. Początki państwa patrymonialno-lennego 65

Rys historyczny 67

Rozdział 4. Ustrój państwa Franków 69

4.1. Rozwój terytorialny 69
4.2. Kultura i cywilizacja 70
4.3. Ustrój społeczno-gospodarczy 71
4.3.1. Ustrój społeczny za Merowingów 72
4.3.2. Ustrój społeczny w północno-wschodniej części państwa Franków 73
4.3.3. Instytucje społeczne oparte na więzach krwi 74
4.4. Władze centralne 76
4.4.1. Grupa kierownicza 77
4.4.2. Panujący 77
4.4.2.1. Podstawy i zakres władzy monarchy 77
4.4.2.2. Zasady następstwa tronu 78
4.4.2.3. Kompetencje władcy 80
4.4.2.4. Próby wzmocnienia władzy królewskiej 82
4.5. Organy zarządu centralnego państwa 83
4.5.1. Palatium 83
4.5.2. Placita 84
4.5.3. Synody 84
4.6. Zarząd lokalny 85
4.6.1. Zarząd lokalny za Merowingów 85
4.6.2. Kryzys zarządu lokalnego 86
4.6.3. Zarząd lokalny za Karolingów 87
4.7. Wymiar sprawiedliwości 88
4.7.1. Zemsta legalna 88
4.7.2. Karne postępowanie pozasądowe z urzędu 89
4.7.3. Sądownictwo 90
4.8. Wpływ ustroju państwa Franków na rozwój państwowości europejskiej 91

Rozdział 5. Kształtowanie się modelu państwa patrymonialno-lennego 92

5.1. Feudalizm a ustrój lenny 92
5.2. Istota feudalizmu – stosunek poddańczy 92
5.3. Ustrój lenny 93
5.4. Umowa lenna – kontrakt lenny 94
5.4.1. Prawa i obowiązki seniora 95
5.4.2. Prawa i obowiązki wasala 95
5.5. Władztwo lenne 97
5.5.1. Władze centralne we władztwie lennym 97
5.6. Źródła prawa lennego 98
5.7. Formy państwa feudalnego 98

Dział III. Państwo patrymonialno-lenne 103

Rys historyczny 105

Rozdział 6. Ustrój Francji do schyłku XIV w 107

6.1. Rozwój terytorialny Francji 107
6.2. Stanowość społeczeństwa 109
6.3. Pojęcie państwa we Francji 113
6.4. Władze centralne 114
6.4.1. Podstawy i zakres władzy królewskiej we Francji 114
6.4.2. Objęcie władzy 115
6.4.3. Uprawnienia króla francuskiego 118
6.5. Zarząd centralny państwa francuskiego do XV w. – curia regis 121
6.5.1. Dwór królewski 122
6.5.2. Curia regis, czyli Wielka Rada Feudalna 123
6.5.3. Parlament Paryża 124
6.5.4. Stany Generalne i Stany Prowincjonalne 125
6.5.4.1. Stany Generalne 125
6.5.4.2. Stany Prowincjonalne 127
6.5.5. Ścisła Rada Królewska 127
6.5.6. Izba Obrachunkowa 128
6.6. Zarząd lokalny 128
6.7. Wymiar sprawiedliwości w państwie francuskim do XV w 130
6.8. Skarbowość 132
6.9. Wojskowość 133
6.10. Stosunek państwa do Kościoła katolickiego 134

Rozdział 7. Ustrój państwa niemieckiego do 1806 r 136

7.1. Rozwój terytorialny państwa 136
7.2. Ustrój społeczny Rzeszy 138
7.2.1. Stan szlachecki 138
7.2.2. Stan duchowny 139
7.2.3. Stan mieszczański 140
7.2.4. Stan chłopski 140
7.3. Pojęcie państwa niemieckiego 141
7.3.1. Pojęcie Rzeszy Niemieckiej 141
7.3.2. Specyfika stosunków wewnętrznych 141
7.4. Władze centralne I Rzeszy Niemieckiej 142
7.4.1. Król albo cesarz 143
7.4.1.1. Pojęcie monarchy 143
7.4.1.2. Sposób objęcia władzy 144
7.4.1.3. Kompetencje panującego 146
7.4.1.4. Odpowiedzialność monarchy 150
7.4.2. Kuria królewska 152
7.4.3. Zjazdy Rzeszy, Sejm Rzeszy od XV w 152
7.4.4. Zjazdy książąt elektorów 154
7.4.5. Sąd Kameralny Rzeszy 155
7.4.6. Rada Nadworna Rzeszy 157
7.4.7. Rząd Rzeszy 157
7.5. Zarząd lokalny 158
7.6. Sądownictwo 159
7.7. Skarbowość 161
7.8. Wojskowość 162
7.9. Stosunek państwa do wyznań 163
7.10. Charakter prawny i ustrój terytoriów Rzeszy 164
7.11. Zasady ustrojowe władztw terytorialnych 166

Rozdział 8. Uniwersalizm cesarsko-papieski – Christianitas Europa (X–XIV w.) 167

Rys historyczny 167
8.1. Geneza i charakter prawny związku państw chrześcijańskiej Europy – Christianitas 168
8.2. Cele i zadania Christianitas 169
8.3. Władze centralne Christianitas 170
8.3.1. Papież 170
8.3.2. Sobór powszechny 172
8.3.3. Cesarz 173
8.4. Instytucje realizujące cele Christianitas 174
8.4.1. Instytucje Christianitas w dziedzinie wojskowości 174
8.4.1.1. Rycerstwo 174
8.4.1.2. Krzyżowcy 175
8.4.1.3. Zakony rycerskie 175
8.4.2. Instytucje Christianitas w zakresie nauki i nauczania 178
8.4.3. Instytucje realizujące wymiar sprawiedliwości Christianitas 180
8.4.3.1. Samopomoc 180
8.4.3.2. Sądownictwo 181
8.4.4. Instytucje Christianitas w zakresie opieki społecznej 181
8.4.5. Instytucje Christianitas w zakresie skarbowości 182
8.5. Wspólne prawo Christianitas 182

Rozdział 9. Ustrój Anglii do schyłku XV w 184

Rys historyczny 184
9.1. Rozwój terytorialny państwa angielskiego 185
9.2. Odrębność angielskiego ustroju lennego 186
9.3. Odrębności angielskiego ustroju społecznego 188
9.4. Władze centralne w państwie angielskim do XV w 189
9.4.1. Władza monarchy do końca XIII w 190
9.4.2. Ograniczanie władzy królewskiej (XIII–XV w.) 192
9.4.3. Zasady następstwa tronu 194
9.5. Organy centralnego zarządu 195
9.5.1. Kuria królewska 195
9.5.2. Parlament 196
9.6. Odrębności samorządu lokalnego 198
9.6.1. Urząd szeryfa 198
9.6.2. Samorząd lokalny 199
9.7. Odrębność sądownictwa angielskiego 200
9.7.1. Sądownictwo centralne 200
9.7.2. Sądownictwo lokalne 203
9.8. Stosunek państwa do Kościołów 205

Rozdział 10. Ustrój Rusi Kijowskiej i państwa moskiewskiego do połowy XVII w 207

10.1. Państwo kijowskie w okresie monarchii wczesnofeudalnej 207
10.1.1. Powstanie i rozwój państwa kijowskiego 207
10.1.2. Władze centralne 209
10.1.2.1. Wielki książę 209
10.1.2.2. Zasady następstwa tronu 210
10.1.2.3. Zakres władzy wielkiego księcia 211
10.1.3. Organy kolegialne 213
10.1.3.1. Dwór książęcy i urzędnicy nadworni 213
10.1.3.2. Drużyna książęca 214
10.1.3.3. Rada książęca 214
10.1.3.4. Zjazdy książąt i wiece 215
10.1.4. Zarząd lokalny 215
10.1.5. Skarbowość 216
10.1.6. Wojskowość 217
10.1.7. Wymiar sprawiedliwości 218
10.1.7.1. Sądownictwo 218
10.1.7.2. Pozasądowe formy wymiaru sprawiedliwości 218
10.1.8. Stosunek państwa do Kościołów 219
10.2. Ruś Kijowska w okresie rozdrobnienia feudalnego (XII–XIV w.) 221
10.2.1. Rozdrobnienie feudalne 221
10.2.2. Zwierzchnictwo mongolskie 222
10.3. Monarchia stanowa w państwie moskiewskim 223
10.3.1. Terytorium zjednoczonego państwa moskiewskiego 223
10.3.2. Podstawy zjednoczenia 225
10.3.3. Ustrój 227
10.3.3.1. Samodzierżawna władza cara 227
10.3.3.2. Zarząd centralny 228
10.3.3.3. Zarząd lokalny – samorząd gubny i ziemski 231
10.3.3.4. Sądownictwo 233
10.3.3.5. Wojskowość 237
10.3.4. Stosunek państwa do Kościołów 239

Dział IV. Państwo publiczne w czasach nowożytnych 241

Monarchia absolutna 243
Rys historyczny 243

Rozdział 11. Ustrój Francji w okresie monarchii absolutnej (XVI–XVIII w.) 249

Uwagi wstępne 249
11.1. Terytorium państwa 252
11.2. Absolutyzm króla Francji 252
11.2.1. Podstawa i zakres władzy królewskiej 252
11.2.2. Ograniczanie władzy królewskiej 253
11.3. Organy administracji centralnej 255
11.3.1. Dwór królewski 255
11.3.2. Urzędy jednoosobowe 255
11.3.3. Urzędy kolegialne – Rada Królewska 257
11.4. Stany Generalne 258
11.5. Administracja lokalna 259
11.5.1. Gubernatorzy 259
11.5.2. Intendenci 259
11.6. Sądownictwo w okresie monarchii absolutnej 261
11.6.1. Sądownictwo królewskie delegowane 262
11.6.2. Sądownictwo królewskie zastrzeżone 263
11.6.3. Sądownictwo królewskie szczególne 264
11.6.4. Prokuratura i adwokatura 264
11.7. Skarbowość 265
11.8. Wojskowość 266
11.9. Stosunek państwa do wyznań 267

Rozdział 12. Ustrój Anglii w okresie monarchii absolutnej (XV–XVII w.) 269

12.1. Terytorium państwa 269
12.2. Podstawy prawne absolutyzmu angielskiego 271
12.3. Zarząd centralny – Tajna Rada 272
12.4. Parlament 273
12.5. Specyfika angielskiej monarchii absolutnej 274
12.6. Administracja terytorialna 275
12.7. Stosunek państwa do wyznań 275

Rozdział 13. Ustrój oświeconej pruskiej monarchii absolutnej do połowy XVIII w 277

13.1. Rozwój terytorialny państwa pruskiego 277
13.2. Podstawy doktrynalne funkcjonowania państwa i władcy 279
13.3. Król Prus 280
13.3.1. Zasady następstwa tronu 280
13.3.2. Rządy osobiste monarchy 281
13.3.3. Władza skarbowa monarchy 281
13.3.4. Władza wojskowa monarchy 282
13.3.5. Militaryzm pruski 282
13.3.6. Władza administracyjna 284
13.4. Organy centralne 284
13.5. Administracja lokalna 287
13.6. Skarbowość 287
13.7. Ujednolicenie sądownictwa 288
13.8. Stosunek państwa do wyznań 290

Rozdział 14. Ustrój monarchii absolutnej Habsburgów do połowy XIX w 292

14.1. Rozwój terytorialny monarchii 292
14.2. Walka o jedność monarchii 293
14.3. Organy władzy centralnej 294
14.4. Organy władzy lokalnej 298
14.5. Policja 299
14.6. Sądownictwo 300
14.7. Wojskowość 301
14.8. Stosunek państwa do wyznań – reformy józefińskie 302

Rozdział 15. Ustrój rosyjskiej oświeconej monarchii absolutnej (poł. XVII–XVIII w.) 305

15.1. Terytorium państwa rosyjskiego 305
15.2. Absolutny charakter władzy cesarskiej 307
15.3. Organy władzy centralnej 308
15.3.1. Senat Rządzący 309
15.3.2. Kolegia 311
15.4. Administracja lokalna 313
15.5. Sądownictwo 319
15.6. Wojskowość 321
15.7. Skarbowość 322
15.8. Stosunek państwa do wyznań – Świątobliwy Synod 323

Dział V. Państwo konstytucyjne 325

Rys historyczny 327

Rozdział 16. Zagadnienia ogólne konstytucjonalizmu 329

16.1. Podstawowe pojęcia 329
16.2. Podstawy doktrynalne konstytucjonalizmu europejskiego 330
16.3. Rodzaje konstytucji 331
16.4. Źródła angielskiego prawa konstytucyjnego 332
16.5. Formy konstytucjonalizmu 333
16.5.1. Monarchia ograniczona 333
16.5.2. Monarchia parlamentarno-gabinetowa 334
16.5.3. Republika prezydencka 335
16.5.4. Republika parlamentarno-gabinetowa 335

Rozdział 17. Ewolucja ustroju Anglii (XVII–XX w.) 337

17.1. Rozwój terytorialny państwa 337
17.2. Schyłek monarchii absolutnej (1603–1648) 341
17.3. Okres republiki (1648–1660) 343
17.4. Restauracja Stuartów i „chwalebna rewolucja” (1660–1688) 344
17.5. Kształtowanie się systemu parlamentarno-gabinetowego 349
17.5.1. Stanowisko króla po 1689 r 349
17.5.2. Pozycja parlamentu od XVIII w 350
17.5.3. Powstanie Gabinetu 351
17.5.4. Odpowiedzialność solidarna i polityczna (parlamentarna) ministrów 352
17.5.5. Rząd a Gabinet 354
17.6. Reformy prawa wyborczego w XIX i XX w 356
17.7. Izba Lordów 358
17.8. Reformy administracji lokalnej i sądownictwa 360

Rozdział 18. Stany Zjednoczone Ameryki (XVIII–XX w.) 363

Rys historyczny 363
18.1. Rozwój terytorialny Stanów Zjednoczonych Ameryki 364
18.2. Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki 366
18.2.1. Prace nad konstytucją 366
18.2.2. Uchwalenie i konstrukcja redakcyjna konstytucji 367
18.2.2.1. Nadrzędność konstytucji 367
18.2.2.2. Konstytucja sztywna – nowele 368
18.2.2.3. Amerykańskie prawo konstytucyjne 369
18.2.3. Fundamentalne zasady konstytucji 369
18.3. Prawa obywatelskie 370
18.4. Władza ustawodawcza – Kongres Stanów Zjednoczonych Ameryki 374
18.4.1. Senat 374
18.4.2. Izba Reprezentantów 374
18.5. Władza wykonawcza 376
18.5.1. Prezydent 376
18.5.2. Administracja federalna 379
18.6. Władza sądownicza 380
18.6.1. Najwyższy Sąd Federalny 380
18.6.2. Sądownictwo federalne 381
18.6.3. Sądownictwo stanowe 382

Rozdział 19. Francja w dobie rewolucji i dyktatury napoleońskiej (1789–1814) 384

Rys historyczny 384
19.1. Monarchia ograniczona (5 V 1789–22 IX 1792) 387
19.1.1. Reformy Konstytuanty 387
19.1.1.1. Zwołanie Stanów Generalnych 387
19.1.2. Uchwały w sprawie likwidacji feudalizmu 388
19.1.3. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789 r 389
19.1.3.1. Zasady dotyczące organizacji politycznej państwa 389
19.1.3.2. Prawa człowieka i obywatela 389
19.1.3.3. Zasady dotyczące podstaw nowożytnego prawa karnego i procesu karnego 391
19.1.3.4. Braki i niekonsekwencja Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela 392
19.1.4. Reforma zarządu terytorialnego 393
19.1.5. Reforma sądownictwa 394
19.1.6. Unormowanie stosunków wyznaniowych – konstytucja cywilna kleru z 12 lipca 1790 r 395
19.1.7. Konstytucja z 3 września 1791 r 396
19.1.7.1. Podstawowe zasady ustroju konstytucyjnego 396
19.1.7.2. Praktyka konstytucyjna 398
19.2. Pierwsza Republika Francuska (21 IX 1792–2 XII 1804) 399
19.2.1. Konwent Narodowy (21 IX 1792–26 X 1795) 400
19.2.1.1. Proklamowanie republiki 400
19.2.1.2. Powstanie w Wandei 400
19.2.1.3. Dyktatura jakobińska (2 VI 1793–27 VII 1794) 401
19.2.1.3.1. Konstytucja jakobińska z 24 czerwca 1793 r 402
19.2.1.3.2. Struktura władz w okresie dyktatury jakobińskiej 403
19.2.1.3.3. Ludobójstwo rewolucyjne – eksterminacja ludności Wandei 406
19.2.1.3.4. Działalność ustawodawcza Konwentu 407
19.2.1.3.5. Upadek dyktatury jakobińskiej 411
19.2.1.4. Okres Konwencji thermidoriańskiej (27 VII 1794–23 IX 1795) 411
19.2.1.4.1. Pierwsze reformy Konwencji 411
19.2.1.4.2. Konstytucja z 22 sierpnia 1795 (dyrektorialna) 412
19.2.1.4.3. Praktyka Dyrektoriatu 413
19.3. Okres dyktatury napoleońskiej (9 XI 1799–6 IV 1814 i 1 III 1815–22 XI 1815) 414
Uwagi wstępne 414
19.3.1. Konstytucja konsularna z 13 grudnia 1799 r 414
19.3.1.1. Podział władzy ustawodawczej 415
19.3.1.2. Władza wykonawcza 417
19.3.2. Bonapartyzm – cezaryzm 418
19.3.3. Reforma zarządu terytorialnego 419
19.3.4. Reforma władzy sądowniczej 422
19.3.5. Konkordat z 1801 r 423
19.3.6. Wielkie Cesarstwo 424

Rozdział 20. Francja konstytucyjna (XIX–XX w.) 428

20.1. Restauracja Burbonów (1814–1830) 428
Uwagi wstępne 428
20.1.1. Karta Konstytucyjna z 4 czerwca 1814 r 429
20.1.1.1. Zasada suwerenności monarchy 429
20.1.1.2. Władza wykonawcza 430
20.1.1.3. Władza ustawodawcza 430
20.1.1.4. Praktyka konstytucyjna 431
20.1.1.5. Znaczenie Karty Konstytucyjnej z 1814 r 432
20.2. Monarchia lipcowa (30 VII 1830–24 II 1848) 432
Uwagi wstępne 432
20.2.1. Karta Konstytucyjna z 14 sierpnia 1830 r 433
20.2.1.1. Wzmocnienie roli parlamentu 433
20.2.1.2. System orleański 434
20.2.1.3. Znaczenie Karty Konstytucyjnej z 1830 r 435
20.3. II Republika Francuska (24 II 1848–2 XII 1852) 435
20.3.1. Proklamowanie republiki 435
20.3.2. Konstytucja II Republiki z 4 listopada 1848 r 435
20.3.2.1. Władza ustawodawcza 436
20.3.2.2. Władza wykonawcza 436
20.3.2.3. Praktyka konstytucyjna 437
20.4. II Cesarstwo Francuskie (2 XII 1852–4 IX 1870/31 I 1875) 438
20.4.1. Konstytucja z 14 stycznia 1852 r 438
20.4.1.1. Przywrócenie godności cesarskiej 439
20.4.1.2. Władza ustawodawcza 439
20.4.2. Praktyka konstytucyjna II Cesarstwa 440
20.4.2.1. Cesarstwo autorytarne 440
20.4.2.2. Cesarstwo liberalne 440
20.5. III Republika Francuska (4 IX 1870/30 I 1875–27 X 1946) 442
Uwagi wstępne 442
20.5.1. Uchwalenie konstytucji III Republiki Francuskiej w 1875 r 442
20.5.2. Władze centralne III Republiki Francuskiej 444
20.5.2.1 Władza ustawodawcza 444
20.5.2.2. Władza wykonawcza 445
20.5.3. Praktyka konstytucyjna III Republiki Francuskiej 446
20.5.3.1. Wzmocnienie władzy ustawodawczej 446
20.5.3.2. Próby wzmocnienia władzy wykonawczej 446
20.5.4. Powstanie i funkcjonowanie rządów parlamentarnych 447
20.5.5. Zmiany w organizacji administracji terytorialnej i sądownictwie administracyjnym 449
20.5.6. Państwo a Kościół – ustawa z 1905 r 451
20.5.7. Powstanie francuskiego imperium kolonialnego 453
20.5.8. Znaczenie konstytucji III Republiki 453

Rozdział 21. Ustroje państw niemieckich (XIX–XX w.) 455

21.1. Konfederacje niemieckie (1806–1866) 455
21.1.1. Zmiany terytorialne państw niemieckich 455
21.1.2. Związek Reński (1806–1813) 456
21.1.2.1. Akt związkowy z 12 lipca 1806 r 456
21.1.2.2. Ustrój polityczny Związku Reńskiego 457
21.1.2.3. Proces sekularyzacji i mediatyzacji terytoriów Rzeszy 457
21.1.3. Związek Niemiecki (1815–1866) 458
Uwagi wstępne 458
21.1.3.1. Akt związkowy z 8 czerwca 1815 r. i akt końcowy wiedeński z 15 maja 1820 r 459
21.1.3.2. Ustrój polityczny Związku Niemieckiego 460
21.1.3.2.1. Zgromadzenie Związkowe 460
21.1.3.2.2. Rada Ściślejsza 461
21.1.3.2.3. Wspólne organy o tymczasowym charakterze 461
21.1.3.2.4. Prawa ludności 462
21.1.3.3. Ustrój państw skonfederowanych 462
21.1.3.4. Walka Prus i Austrii o hegemonię 462
21.1.3.5. Próby zjednoczenia Niemiec 463
21.1.3.6. Likwidacja Związku Niemieckiego 465
21.2. Federacje niemieckie (1867–1918) 466
21.2.1. Związek Północnoniemiecki (1867–1871) 466
21.2.1.1. Terytorium 466
21.2.1.2. Charakter prawny Związku Północnoniemieckiego 466
21.2.1.3. Konstytucja Związku Północnoniemieckiego z 1867 r 467
21.2.1.4. Organy centralne Związku 467
21.2.1.5. Znaczenie Związku Północnoniemieckiego 468
21.2.2. II Rzesza Niemiecka (1871–1918) 469
21.2.2.1. Powstanie II Rzeszy Niemieckiej 469
21.2.2.2. Konstytucja II Rzeszy z 17 kwietnia 1871 r 470
21.2.2.3. Organy władzy 472
21.2.2.3.1. Cesarz niemiecki 473
21.2.2.3.2. Władza wykonawcza – kanclerz Rzeszy i Kancelaria Rzeszy 474
21.2.2.3.3. Władza ustawodawcza 475
21.2.2.3.4. Sąd Rzeszy 478
21.2.2.4. Szczególna pozycja Prus w II Rzeszy Niemieckiej 478
21.2.2.5. Stosunki państwo – Kościoły w II Rzeszy 479
21.2.2.6. Praktyka konstytucyjna w II Rzeszy Niemieckiej 480

Rozdział 22. Ustrój Prus (XIX–XX w.) 483

22.1. Reformy Steina i Hardenberga 483
22.1.1. Reformy społeczno-gospodarcze 483
22.1.1.1. Zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów 483
22.1.1.2. Zniesienie przywilejów stanowych i podatkowych 484
22.1.1.3. Stopniowa emancypacja Żydów 485
22.1.2. Reformy zarządu centralnego 486
22.1.3. Reforma zarządu terytorialnego 486
22.1.4. Reformy samorządu miejskiego i ziemskiego 487
22.1.4.1. Reforma ustroju miast 487
22.1.4.2. Sejmiki prowincjonalne i sejmiki powiatowe 488
22.2. Reformy wojskowe gen. Gerharda Scharnhorsta 488
22.3. Reforma szkolnictwa Wilhelma von Humboldta 489
22.4. Ustrój państwa pruskiego (1815–1848) 490
22.5. Konstytucyjna monarchia pruska (1848–1918) 491
22.5.1. Rządy osobiste króla 491
22.5.2. Władza ustawodawcza 492
22.5.2.1. Izba Pierwsza – Izba Panów 492
22.5.2.2. Izba Deputowanych 493
22.5.3. Ustrój administracji lokalnej i samorządowej 493
22.5.4. Sądownictwo powszechne i sądownictwo administracyjne 495
22.5.4.1. Ustrój sądów powszechnych od 1849 r 495
22.5.4.2. Ustrój sądów powszechnych po reformie z 1877 r 496
22.5.4.3. Sądownictwo administracyjne 497
22.6. Prawa obywatelskie 498

Rozdział 23. Ustrój Austrii (XIX–XX w.) 506

23.1. Pierwsze próby przekształceń w kierunku monarchii konstytucyjnej 506
23.2. Pierwszy okres rządów konstytucyjnych 507
23.2.1. Dyplom październikowy z 1860 r 507
23.2.2. Patent lutowy z 1861 r 508
23.3. Monarchia dualistyczna austriacko-węgierska (1867–1918) 509
23.3.1. Powstanie Monarchii Austro-Węgierskiej 509
23.3.2. Podstawy prawne Monarchii Austro-Węgierskiej 511
23.4. Ustrój monarchii austriackiej (1867–1918) 511
23.4.1. Cesarz austriacki 512
23.4.2. Organy władzy wykonawczej 512
23.4.3. Władza ustawodawcza 513
23.4.4. Prawa i wolności obywatelskie w monarchii austriackiej 514
23.4.4.1. Prawa i wolności obywatelskie w dobie konstytucyjnej 514
23.4.4.2. Poszczególne prawa i wolności obywatelskie 515
23.4.4.3. Ochrona praw i wolności obywatelskich 520
23.4.4.4. Zawieszenie praw obywatelskich 522
23.4.5. Władze lokalne w monarchii austriackiej 522
23.4.5.1. Władze rządowe 522
23.4.5.2. Władze autonomiczne 523
23.4.5.3. Władze samorządowe 525
23.4.5.3.1. Samorząd gminny 525
23.4.5.3.2. Samorząd powiatowy 526
23.4.6. Sądownictwo w monarchii austriackiej 527
23.5. Ustrój Królestwa Węgier w dobie konstytucyjnej 529
23.6. Ustrój Austrii (1918–1945) 531
23.6.1. Początki Republiki Austriackiej 531
23.6.2. Terytorium Republiki Austriackiej 531
23.6.3. Konstytucja Republiki Austriackiej z 20 września 1920 r 532
23.6.4. Wzrost sił faszystowskich i upadek systemu parlamentarnego 535
23.6.5. Konstytucja z 30 kwietnia 1934 r. – ustrój korporacyjno-faszystowski 536
23.6.6. Anszlus – włączenie Republiki Austriackiej do III Rzeszy 537
23.6.7. Zmiany w organizacji państwa po włączeniu do Rzeszy 537

Rozdział 24. Republika Weimarska (1919–1933) 542

24.1. Uchwalenie i zasady konstytucji weimarskiej z 11 sierpnia 1919 r 542
24.2. Federalna struktura państwa 543
24.3. Ustrój polityczny 546
24.3.1. Prezydent 547
24.3.2. Władza ustawodawcza 548
24.3.2.1. Sejm Rzeszy 549
24.3.2.2. Rada Rzeszy 549
24.3.3. Władza wykonawcza w Republice Weimarskiej – rząd Rzeszy – kanclerz Rzeszy 550
24.3.4. Sądownictwo 550
24.3.5. Administracja 551
24.3.6. Prawa i obowiązki obywatelskie 551
24.4. Praktyka ustrojowa Republiki Weimarskiej 552

Rozdział 25. Ustrój Rosji (XIX–XX w.) 554

25.1. Reformy cesarza Aleksandra I 554
25.1.1. Reforma zarządu centralnego 554
25.1.2. Projekt reform ustrojowych Michaiła Spieranskiego 555
25.1.3. Zmiany w szkolnictwie średnim i wyższym 557
25.2. Reakcyjne rządy Mikołaja I 557
25.3. Reformy cesarza Aleksandra II 561
25.3.1. Reformy społeczne 561
25.3.1.1. Reformy włościańskie 561
25.3.1.2. Reforma sądownictwa 563
25.3.1.3. Reformy ziemska i miejska 564
25.5. Kontrreformy cesarza Aleksandra III 565
25.5.1. Niewzruszalność samowładztwa 566
25.5.2. Kontrreformy – ziemska, miejska i sądowa 566
25.6. Cesarstwo konstytucyjne (1906–1917) 567
Uwagi wstępne 567
25.6.1. Nadanie Rosji „Praw zasadniczych” 567
25.6.1.1. Pierwsze ustawy konstytucyjne 568
25.6.1.2. Ustawa zasadnicza z 6 maja (23 kwietnia) 1906 r 568
25.6.2. I i II Duma Państwowa 569
25.6.3. Reformy agrarne Piotra Stołypina 570
25.6.3.1. Reakcja Stołypinowska – III Duma Państwowa 571
25.6.3.2. IV Duma Państwowa 571

Dział VI. Państwa totalitarne 573

Rozdział 26. Rosja radziecka i ZSRR (1917–1939) 575

26.1. Rewolucja rosyjska z 1917 r. i jej następstwa ustrojowe – przejęcie władzy przez partię komunistyczną 575
26.1.1. Wydarzenia marcowe 576
26.1.2. Faza przejściowa (od marca do końca sierpnia 1917) 577
26.1.3. Dyrektoriat Aleksandra Kierenskiego 578
26.1.4. Przewrót bolszewicki z 6/7 listopada 1917 r 579
26.2. Powstanie Federacji Rosyjskiej – konstytucja z 10 lipca 1918 r 582
26.2.1. Federacyjny charakter państwa 582
26.2.2. Podstawowe zasady konstytucji 583
26.2.2.1. Dyktatura proletariatu 583
26.2.2.2. Hierarchiczny system rad 583
26.2.2.3. Klasowy charakter państwa 584
26.2.2.4. Katalog praw obywatelskich 584
26.2.3. Pozakonstytucyjne ośrodki władzy 584
26.2.4. Kontrola organizacji partyjnych nad urzędnikami 586
26.2.5. Komunizm wojenny 586
26.3. Ugruntowanie totalitarnej formy rządu 587
26.3.1. Powstanie ZSRR (30 grudnia 1922) 587
26.3.2. Konstytucja z 31 stycznia 1924 r 587
26.3.3. Podstawy ustroju republik radzieckich 588
26.3.4. Pozakonstytucyjne ośrodki władzy 589
26.4. Okres dyktatury stalinowskiej 590
26.4.1. Kolektywizacja i rozkułaczanie 590
26.5. Konstytucja z 5 grudnia 1936 r 591
26.5.1. Struktura organów państwa 591
26.5.2. Katalog praw i wolności obywatelskich 593
26.6. Pozakonstytucyjne organy władzy 593
26.7. Wielki terror (1934–1938) 594
26.8. Obozy pracy przymusowej – imperium GUŁag 594
26.9. Zasadnicze cechy sowieckiego wymiaru sprawiedliwości 594
26.9.1. Tworzenie się podstaw rewolucyjnego systemu sądownictwa 594
26.9.2. Pozasądowe organy orzekające – WCzK, GPU, OGPU 595
26.9.3. Nowe struktury sądownictwa od 1926 r 596
26.9.4. Pozasądowe organy orzekające – kolegia specjalne NKWD 596
26.9.5. Ujednolicenie i centralizacja sądownictwa 596
26.9.6. Różnice wymiaru sprawiedliwości w państwie demokratycznym i w totalitarnym państwie radzieckim 597

Rozdział 27. III Rzesza Niemiecka 1933–1945 602

27.1. Geneza i podstawy państwa totalitarnego 602
27.1.1. Przejęcie władzy przez Adolfa Hitlera 602
27.1.2. Przekształcenie Republiki Weimarskiej w „państwo stanu wyjątkowego” 605
27.1.3. Połączenie urzędu prezydenta Rzeszy z urzędem kanclerza Rzeszy 606
27.2. Ustrój III Rzeszy 608
27.2.1. Policja państwowa 611
27.2.2. Sądownictwo III Rzeszy 614

Dział VII. Zmiany ustrojów państwowych po II wojnie światowej 623

Rys historyczny 625

Rozdział 28. Państwa niemieckie po II wojnie światowej 627

28.1. Początkowe stadium państwowości po kapitulacji Niemiec 627
28.1.1. Podział na strefy okupacyjne – organy władz okupacyjnych 627
28.1.2. Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec jako najwyższa władza w Niemczech 630
28.1.3. Przemiany polityczne po 8 maja 1945 r 632
28.1.4. Niemieckie władze cywilne i konstytucje w poszczególnych strefach okupacyjnych 634
28.1.5. Władze cywilne Berlina 639
28.2. Kształtowanie się dwóch państw niemieckich 640
28.2.1. Powstanie Republiki Federalnej Niemiec 640
28.2.2. Powstanie Niemieckiej Republiki Demokratycznej 643
28.3. Charakterystyka ustroju RFN 645
28.3.1. Zasady Ustawy Zasadniczej RFN z 24 maja 1949 r 646
28.3.2. System organów państwowych 648
28.3.2.1. Władza ustawodawcza 649
28.3.2.2. Władza wykonawcza 650
28.3.2.3. Związkowy Trybunał Konstytucyjny 651
28.3.2.4. Wymiar sprawiedliwości 652
28.4. Charakterystyka ustroju NRD 653
28.4.1. Systematyka konstytucji 653
28.4.2. Podstawowe zasady socjalistycznego ustroju w konstytucji NRD 653
28.4.3. Naczelne organy władzy państwowej 656
28.4.3.1. Izba Ludowa 656
28.4.3.2. Prezydent Republiki, Rada Państwa 656
28.4.3.3. Narodowa Rada Obrony 658
28.4.4. Naczelne organy administracji państwowej 658
28.4.4.1. Władza wykonawcza – rząd (Rada Ministrów) 658
28.4.4.2. Partyjno-rządowe organy kontroli państwowej 660
28.4.5. Wymiar sprawiedliwości 661
28.4.5.1. Sądownictwo w radzieckiej strefie okupacyjnej 661
28.4.5.2. Struktura sądownictwa 661
28.4.5.3. Zasada wyboru sędziów 662
28.4.5.4. Centralizm demokratyczny i zasada podwójnego podporządkowania w sądownictwie 662
28.4.5.5. Społeczne (pozasądowe) formy wymiaru sprawiedliwości 664
28.4.5.6. Prokuratura 665
28.4.5.6.1. Struktura organizacyjna prokuratury 665
28.4.5.6.2. Zadania prokuratury 665
28.4.6. Pozasądowy organ represji – Stasi 666
28.4.7. NRD państwem totalitarnym 667
28.5. Zjednoczenie Niemiec 668
28.6. Sprawa Austrii po II wojnie światowej 668
28.6.1. Podział Austrii na strefy okupacyjne 669
28.6.2. Odnowa życia politycznego – przywrócenie konstytucji z 1920 r 669
28.6.3. Odzyskanie pełnej suwerenności 671

Rozdział 29. Ustrój ZSRR i Rosji w trakcie II wojny światowej i po wojnie 672

29.1. Powiększenie terytorium Związku Radzieckiego w wyniku II wojny światowej 672
29.1.1. ZSRR jako agresor wspólnie z III Rzeszą (23 VIII 1939–22 VI 1941) 672
29.1.2. Powiększenie terytorium Związku Radzieckiego po 1945 r 674
29.2. Kontynuacja totalitarnego reżimu do śmierci Józefa Stalina 676
29.3. Zmiany ustrojowe po śmierci Stalina 682
29.4. Konstytucja z 7 października 1977 r 684
29.4.1. Systematyka konstytucji 684
29.4.2. Struktura władz najwyższych 685
29.4.3. ZSRR a republiki 686
29.4.4. Wymiar sprawiedliwości 687
29.4.4.1. Sądownictwo 687
29.4.4.2. Prokuratura 688
29.4.5. Praktyka ustrojowa w czasach Leonida Breżniewa 689
29.5. Ustrój ZSRR w ostatnich latach istnienia 690
29.5.1. Nowelizacja konstytucji z 1 grudnia 1988 r 690
29.5.2. Utworzenie urzędu prezydenta ZSRR 691
29.6. Upadek ZSRR – powołanie Wspólnoty Niepodległych Państw 692

Rozdział 30. Ustrój Francji w trakcie II wojny światowej i po wojnie 695

30.1. Powstanie dwóch rządów tymczasowych 695
30.1.1. Państwo francuskie Philippe’a Pétaina – rząd Vichy 695
30.1.2. Od Komitetu Wolnej Francji do Rządu Tymczasowego 698
30.2. IV Republika Francuska (1946–1958) 700
30.2.1. Narodziny IV Republiki Francuskiej 700
30.2.2. Konstytucja IV Republiki Francuskiej z 13 października 1946 r 701
30.2.2.1. Potwierdzenie praw obywatelskich 701
30.2.2.2. Ustrój polityczny 701
30.2.3. Unia Francuska 703
30.2.4. Upadek IV Republiki Francuskiej 704
30.3. V Republika Francuska od 1958 r 704
30.3.1. Narodziny V Republiki Francuskiej 704
30.3.2. Charakterystyka konstytucji V Republiki Francuskiej z 4 października 1958 r 705
30.3.3. System organów państwowych 707
30.3.3.1. Nadrzędna pozycja Prezydenta 707
30.3.3.2. Rząd 709
30.3.3.3. Parlament 710
30.3.3.4. Kolegialne organy państwowe 711
30.3.5. Wspólnota Francuska 714

Wskazówki bibliograficzne (wykaz prac ogólnych, podręczników i skryptów) 717
Indeks nazwisk 720
Spis map 730
Spis ilustracji 731